اجداد ما چه تصوری نسبت به اجرام آسمانی داشتند؟ بزرگی و عظمت جهان هستی برای آن‌ها تا چه حد بود؟ اما با قاطعیت می‌توان گفت، حتا انسان مغاره‌نشین با نگاه کردن به آسمان از خود می‌پرسیده: چه‌گونه به این‌جا رسیده‌ایم، جهان ما چه‌گونه آغاز شده و به کجا ختم می‌شود؟ حس کنجکاوی و دانش بشری به ساخت دستگاه‌ها و ابزاری منجر شده که به نمایندگی از انسان آگاه در سطح سیارات و بدور اقمار آن‌ها در گردش اند و به زمین اطلاعات می‌فرستند. امروزه تلسکوپ‌های فضایی و زمینی اسرار کائنات را برای ما بازگو می‌کنند. اما نقش افغانستان در این تلاش جهانی کجاست؟ آیا تصور ما نسبت به دانش ستاره‌شناسی همان اختربینی یا فال بینی است و یا حالا مردم می‌دانند ستارگان و سیارات هیچ نقشی در سرنوشت بشر نداشته و باعث خوشبختی یا بدبختی او نمی‌شود. برای این‌که بدانیم اخترشناسی چه جایگاهی را در عرصه آموزش ما دارد به سراغ انجمن نجوم افغانستان در یکی از مکاتب خصوصی کابل رفتم.
انجمن نجوم افغانستان این روزها با یک افلاک‌نمای سیار به لیسه عالی خصوصی معرفت می‌رود تا نمایش و آموزش نجومی برای شاگردان برگزار کند. به‌خاطر آشنایی بیشتر با نحوه کار انجمن نجوم افغانستان دقایقی پای صحبت‌های یونس بخشی رییس این انجمن نشستم.
یونس بخشی رییس انجمن نجوم افغانستان میگوید: «اخترشناسی بخشی از فیزیک است و فیزیک یکی از مضامین مهم آموزشی در مکاتب. اخترشناسی می‌تواند قوانین فیزیک حاکم بر جهان هستی و تأثیرگذار بر فعالیت‌های روزمره ما را شرح دهد. ما از طریق نمایش نجومی و شرح به زبان ساده جذابیت علم فیزیک را به شاگردان نشان می‌دهیم و به آن‌ها می‌گوییم جهان ما چه زمانی آغاز شده و سرنوشت جهان به کجا ختم می‌شود. نجوم جایگاه ما را در جهان هستی شرح می‌دهد. با همین هدف یونسکو سال 2009 را سال جهانی نجوم نامید تا همه را به آموزش نجوم ترغیب کند.»
یونس بخشی میگوید: «در نخست برای آموزش نجوم، جز حس کنجکاوی به چیز دیگری نیاز ندارید. می‌توانید با تماشای ستارگان، ماه، خورشید و ستارگان مسیر حرکت این اجرام و جایگاه آن‌ها را در آسمان شب یاد بگیرید. در مکاتب ما از ابزار‌های ساده مانند منشور برای نشان دادن رنگ‌های مختلف نور خورشید، از آسمان‌نما برای نمایش نقشه ستارگان و از صفحه‌گردانه برای نمایش موقعیت خورشید و ماه استفاده می‌کنیم. شاگردان هم می‌توانند به کمک قلم و یک ورق کاغذ ساعت آفتابی بسازند و با اندازه‌گیری سایه قلم، اوقات دقیق روز را محاسبه کنند. می‌توانند قوانین فیزیک، جاذبه و تابش الکترومقناطیس را به‌صورت تجربی یاد بگیرند.»
تنها سیاره مناسب برای حیات
یونس بخشی میگوید: «بخش دیگر کار ما توضیحات درباره ستارگان، سیارات، اقمار و دیگر اجرام آسمانی است. ما به شاگردان توضیح می‌دهیم که همه عناصر طبیعی روزگاری در دل ستارگان پخته شده. مثلاً آهنی که در خون ماست، اکسیجنی را که تنفس می‌کنیم، کلسیمی که استخوان ما را ساخته همه روزگاری زیر فشار و حرات زیاد در هسته ستارگان ترکیب شده و بعد از مرگ ستاره به‌صورت ابری از عناصر به فضا پخش شده‌اند. به آن‌ها توضیح می‌دهیم چرا زمین تنها سیاره مناسب برای حیات است. برای جذابیت بیشتر موضوع و توضیح اجرام آسمانی یک افلاک‌نما داریم. افلاک‌نما شبیه یک گنبد تاریک است که زیر آن شما همه اجرام آسمانی را در اندازه بسیار بزرگ می‌بینید. افلاک‌نمای ما سیار است و می‌توانیم به هر مکتب و هر گوشه و کنار شهر ببریم.»
چرا انجمن نجوم افغانستان آموزش نجوم را در سطح مکاتب خصوصی برگزار کرده است، یونس بخشی میگوید: «پاسخ آن خیلی ساده است. به دلیل این‌که هیچ نوع بروکراسی یا مشکلات اداری برای برگزاری کلاس‌های نجومی ما در مکاتب خصوصی وجود ندارد. فقط کافیست با مدیریت مکاتب صحبت کنید تا به شما اجازه برگزاری برنامه‌ها را دهد. شاید در آینده بتوانیم با تعداد مدرسین بیشتر به سراغ مکاتب دولتی هم برویم ولی تا آن زمان به فعالیت در مکاتب خصوصی ادامه می‌دهیم و به ترویج نجوم در میان شاگردان مکاتب متعهد هستیم.»
تاریخچه
آقای بخشی در پاسخ به این‌که چه زمانی انجمن نجوم افغانستان رسمأ آغاز به فعالیت کرد، میگوید: «در سال 2009 با همکاری چند دوست انجمن نجوم افغانستان را رسمأ ثبت نمودیم. تا کنون در چندین عرصه به ترویج دانش نجومی در میان علاقه‌مندان فعال می‌باشیم. انجمن نجوم افغانستان متأسفانه تنها نهاد نجومی در سطح کشور است که علم نجوم را در میان علاقه‌مندان ترویج می‌نماید. ما اکنون عضو انجمن منجمین بدون مرز- یک نهاد بین‌المللی نجومی- هستیم. به‌هرحال از این طریق نقشی را در کاروان جهانی برای ترویج و گسترش دانش نجوم به نمایندگی از افغانستان ایفا می‌کنیم. تا کنون چندین رویداد نجومی، خورشید گرفتگی جزئی سال 2010، گذر سیاره زهره در سال 2012 را برای علاقه‌مندان برگزار نمودیم. سیاره زهره در سال 2012 برای آخرین بار در صد سال آینده از مقابل صفحه خورشید عبور کرد. انجمن منجمین بدون مرز 100 عدد عینک خورشیدی به ما فرستاد و ما با توزیع عینک‌ها در میان علاقه‌مندان این رخ داد قرن را در چندین نقطه شهر کابل جشن گرفتیم. ما برنامه‌های زیادی در تلویزیون‌های خصوصی برای علاقه‌مندان تهیه نموده‌ایم. اما برای تغییر ذهنیت جامعه و مبارزه با خرافات و باور‌های غلط نسبت به خورشید گرفتگی، ماه گرفتگی و یا گذر یک دنباله‌دار باید تلاش‌های زیادی صورت گیرد. انجمن نجوم افغانستان تا حال توانسته برای خیلی از علاقه‌مندان به‌شمول افراد معلول توضیح دهد که خورشید گرفتگی یا ماه گرفتگی هیچ تأثیری بر سرنوشت ما ندارد و فقط در اثر جابه‌جایی و هم‌ردیف شدن خورشید، زمین و ماه بوجود می‌آید.»
نجوم مقدماتی برای همه
یونس بخشی برای گسترش آموزش نجوم در افغانستان به این باور است که یک انجمن به تنهایی نمی‌تواند با این همه مکاتب کار کند. برای پیشبرد آموزش نجوم، وزارت معارف باید هرچه سریع‌تر اقدام نماید. اکثر کشور‌های جهان سومی از سال 2009 بدین‌سو نجوم را جزو نصاب تعلیمی نمودند. ما در سال 2010 اولین کتاب نجومی «نجوم مقدماتی برای همه» را در 2000 جلد چاپ نموده و در مکاتب مختلف کابل، پروان، ننگرهار و بامیان توزیع کردیم. این تعداد کتاب برای جمعیت چند میلیونی شاگردان مکاتب خیلی ناچیز است. وزارت معارف می‌تواند با مراجعه به مراجع بین‌المللی هزینه چاپ میلیون‌ها جلد کتاب را بدست بیاورد. ما به عنوان اولین نهاد با تجربه در بخش آموزش نجوم آماده هستیم تا وزارت معارف را در این راستا یاری رسانیم. ولی به علت این‌که امروزه در کشور خیلی از عرصه‌ها حتا آموزش، رنگ و بوی سیاسی به خود گرفته، شاید وزارت معارف اصلاً علاقه‌مندی به این کار نداشته باشد. من به عنوان رییس انجمن نجوم افغانستان و یک شهروند آگاه نقش خود را در تنویر ذهن نسل آینده کشور ایفا می‌نمایم. با هدف نهادینه شدن آموزش نجوم در کشور ما اولین انجمن نجومی را در لیسه عالی معرفت ایجاد کردیم. در این اوضاع آشفته سیاسی و جنگ، آموزش نجوم می‌تواند ذهنیت کودکان افغان را نسبت به جهان هستی متحول نماید. هر انسان و به‌خصوص هر شاگرد مکتب با درک عظمت و شگفتی جهان هستی به عظمت و توانایی واقعی آفریدگار جهان هستی پی می‌برد.