رضا فرزام/ نویسنده و استاد دانشگاه
رسانه‌های آزاد را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین دست‌آوردهای سیزده سال اخیر در افغانستان می‌دانند. این ادعا تا حد زیادی درست است، به دلیل این‌که تجربه‌ی رسانه‌های آزاد در جریان سیزده سال گذشته، در تمام تاریخ افغانستان بی‌نظیر و به صورتی چشم‌گیر موفقیت‌آمیز بوده است. رشد سریع رسانه‌ها در کشور بر مبنای سازوکار بازار، به‌عنوان مکانیزم هماهنگ‌کننده‌ی فعالیت‌های اقتصادی-اجتماعی صورت گرفته و توانسته است انحصار اطلاعاتی در جامعه را در هم شکسته و گام‌های مؤثری در راستای تقویت حکومت‌داری خوب، شفافیت، توسعه‌ی تجارت و آزادی بیان بردارند.
در میان رسانه‌های چاپی، روزنامه‌ی اطلاعات روز یکی از تأثیرگذارترین و درعین‌حال جدی‌ترین رسانه‌هایی بوده است که با وجود تمامی چالش‌های دست‌وپاگیر توانسته است با رویکردی تخصصی و انتقادی، نقشی در بهبود وضعیت بازی کند. با وجود چنین نقش مؤثری، اما حمایت‌های لازم از این رسانه‌ها صورت نگرفته است و آن‌ها با چالش‌های جدی مواجه هستند. تهدیدهای امنیتی، عدم دسترسی به اطلاعات، فقدان حمایت‌های قانونی و بالاخره چالش مالی، مهم‌ترین مواردی‌اند که زمینه را برای رشد رسانه‌های خصوصی آزاد، به‌خصوص رسانه‌های چاپی محدود ساخته‌اند. اکثریت رسانه‌های آزاد و به شکل خاص رسانه‌های چاپی مستقل، با مشکل منابع مالی مواجه هستند. بحران مالی رسانه‌ها، که اطلاعات روز یکی از آن‌هاست، به‌صورتی ویران‌کننده بقا و ادامه‌ی این رسانه‌ها را با تهدید مواجه کرده است. سقوط رسانه‌های آزاد به دلیل محدودیت امکانات مالی، به‌معنای سقوط دموکراسی و تمامی ارزش‌های مدرنی است که در سیزده سال گذشته به‌صورت نیمه‌جان شکل گرفته است.
یکی از زمینه‌هایی که رسانه‌های چاپی به صورت ویژه به حمایت ضرورت دارد، تلاش در راستای برداشتن موانع مالی میباشد. حمایت مالی دولت از رسانه‌های خصوصی، با بحث‌های وسیعی همراه است. بعضی استدلال می‌کنند که رسانه‌های خصوصی، به دلیل این‌که خصوصی‌اند و ممکن است استقلال این رسانه‌ها را از بین ببرند، نباید از منابع مالی عمومی مورد حمایت قرار گیرند، اما افرادی هستند که از حمایت مالی رسانه‌های خصوصی از طرف دولت طرف‌داری می‌کنند. در کشوری مثل افغانستان که بازار تبلیغات به‌شدت وابسته به ارزش‌گذاری‌های قومی، سمتی و مبتنی بر روابط‌اند و بازار به معنای واقعی آن هنوز شکل نگرفته است، دشواری‌های زیادی برای رسانه‌ها وجود دارد. شرکت‌های تجارتی و تولیدی خصوصی اکثر ارزش‌گذاری‌های غیر از نیازمندی بازار را در تبلیغات رسانه‌ای شان اعمال می‌کنند و تبلیغات نهادهای دولتی که چشم‌گیرند، برعلاوه‌ی درنظرداشت ارزش‌گذاری‌های قومی و سیاسی، توسط فساد اداری گسترده، در انحصار چند رسانه که اکثراً از میزان تأثیرگذاری اندکی برخوردارند قرار گرفته است. بازار تبلیغات دولتی به‌شدت «کثیف» و مبتنی بر محاسبات غیر عقلانی و ناعادلانه است.
ضرورت حمایت مالی از رسانه‌ها
1. حمایت مالی دولت از رسانه‌های آزاد خصوصی، به چند دلیل ساده قابل دفاع است. براساس قانون اساسی کشور، دولت مکلف به حمایت از آزادی بیان است. آزادی بیان محوری‌ترین ارزش در نظام‌های دموکراتیک به‌شمار رفته و با رسانه‌های خصوصی معنا می‌یابد. حمایت از رسانه‌های آزاد، حمایت از آزادی بیان میباشد. برای تقویت آزادی بیان و دموکراسی، حمایت تمام و کمال دولت، خصوصاً در قالب حمایت مالی از رسانه‌های آزاد، ضروری‌ترین نیازمندی است.
2. همان‌گونه که دولت از صنایع نوپا و تولیدات داخلی به‌هدف دست‌یافتن به رشد اقتصادی بالاتر حمایت می‌نماید، حمایت از رسانه‌ها نیز می‌تواند تأثیرات درازمدت‌تری بر روندهای توسعه داشته باشد. رسانه‌های آزاد پیش‌نیاز روند توسعه‌ی اقتصادی هستند. بنابراین، حمایت از رسانه‌های آزاد این روند را تسریع کرده و ضمانت‌های جدی برای توسعه‌ی پایدار خلق می‌کند.
3. یکی از مهم‌ترین دلایل حمایت دولت از بعضی پروژه‌ها و فعالیت‌های عمومی، آثار خارجی مثبت این فعالیت‌ها میباشد. مثلاً، دولت مکتب می‌سازد، چون آموزش علاوه بر توانمندسازی افراد، دارای پیامدهای بی‌شمار اجتماعی است. رسانه‌ها نیز دارای چنین کار ویژه‌ای می‌باشند. رسانه‌های آزاد، دارای «اثرات مثبت خارجی» بوده و علاوه براین‌که از طرز تفکر خاص سیاسی پیروی می‌کنند، دارای آثار مثبت خارجی فراوانی می‌باشند. رسانه‌ها سطح آگاهی جامعه را بالا می‌برند، میزان مشارکت مردم در روند تصمیم‌گیری‌های سیاسی را افزایش می‌دهند و مردم را در قبال نظارت بیشتر و جدی‌تر از عملکرد نهادهای دولتی حساس‌تر می‌سازند. تمامی این موارد، درنهایت به تقویت حکومت‌داری خوب و ایجاد شفافیت کمک می‌کنند.
4. رسانه‌ها با وجود نگاه انتقادی نسبت به سیاست‌های دولت، زمینه را برای بهبود وضعیت عمومی فراهم می‌سازند. رسانه‌ها موجب تقویت ثبات سیاسی شده و روند حکومت‌داری خوب را تقویت می‌کنند.
راهکارهای حمایت مالی از رسانه‌ها
در ادامه تعدادی از مهم‌ترین دلایلی که حمایت مالی دولت از رسانه‌ها را توجیه می‌کنند ذکر شده‌اند اما نوع حمایت و مکانیزم حمایتی مالی از رسانه‌ها، نکته‌ی دیگریست که نیازمند توجه جدی است. دولت می‌تواند به‌صورت مستقیم و یا غیر‌مستقیم از رسانه‌ها حمایت مالی نماید.
ایجاد مکانیزم شفاف برای توزیع عادلانه‌ی تبلیغات دولتی، به‌گونه‌ای که استقلال رسانه‌ها را آسیب‌پذیر نسازد، یکی از این راه‌حل‌ها میباشد. نهادهای مدافع رسانه‌ها در کشور فعال هستند و می‌توانند تبلیغات نهادهای دولتی را به‌صورت عادلانه بین رسانه‌ها توزیع نمایند. هم‌چنین دولت می‌تواند با تحت فشار قراردادن شرکت‌های خصوصی و خلق نورم مشخصی برای تبلیغات، که زمینه‌ی ارزش‌گذاری‌های غیر از نیازمندی بازار را تشویق کند، تاحدی زمینه را برای توزیع عادلانه‌تر تبلیغات فراهم سازد. هرچند این سیاست مخالف نورم‌های پذیرفته‌شده‌ی بازار آزاد است، اما در کشوری مثل افغانستان که شرکت‌های خصوصی با پشتوانه‌ی رسانه‌ها سود هنگفتی را به دست می‌آورند، این یک ضرورت است.
دولت و نهادهای مدافع رسانه‌ها می‌توانند با ایجاد صندوق حمایتی، هم از منابع تبلیغات دولتی و هم از منابع حمایتی نهادهای بین‌المللی حامی رسانه‌های آزاد، در صورت ضرورت از رسانه‌هایی که واجد شرایط برای دریافت این کمک‌ها هستند، حمایت کنند. ایجاد چنین صندوقی با حمایت رسانه‌ها و با خلق مکانیزم شفاف، می‌تواند یکی از جدی‌ترین راه‌حل‌ها باشد.
از میان‌برداشتن مالیات بر فعالیت رسانه‌ها، کاهش تعرفه‌های گمرکی بر واردات کاغذ و ماشین‌آلات چاپ، مشخصاً حمایت از رشد صنعت چاپ و رقابتی‌سازی این فعالیت‌ها و در مواردی سوبسایدی(یارانه)های مستقیم دولت، موارد دیگری هستند که دولت می‌تواند از رسانه‌های آزاد حمایت نماید.
اما در کنار این راه‌حل‌ها، مهم‌ترین راهکار برای حمایت مالی از رسانه‌های آزاد، ایجاد تغییرات در قانون بانکی و فراهم‌کردن سهولت‌های لازم برای قرضه‌های کوچک و متوسط توسط سیستم بانکی میباشد. در اکثریت کشورهای جهان، بانک‌های خصوصی و دولتی، با حمایت دولت، قرضه‌هایی را با کم‌ترین نرخ سود در اختیار گروه‌های خاص قرار می‌دهند؛ مانند قرضه‌های آموزشی. این راهکار درمورد رسانه‌ها نیز قابل‌تطبیق است. دولت اگر اراده‌ی جدی در مورد حمایت از رسانه‌ها داشته باشد، می‌تواند با ایجاد تغییرات در سیستم بانکی کشور، زمینه را برای اعطای قرضه‌های کوتاه‌مدت و درازمدت برای رسانه‌ها فراهم سازد. این سیاست هم عملی است و هم مؤثر.
مواردی که ذکر شدند، تعدادی از مهم‌ترین راهکارهای حمایت مالی از رسانه‌ها می‌باشند. آن‌چه مهم است، ضرورت حمایت از رسانه‌های آزاد و مستقل میباشد. تقویت رسانه‌ها ضروری‌ترین عنصر برای ثبات و توسعه است و دولت مکلف است تا زمینه‌های لازم برای حمایت‌های همه‌جانبه از رسانه‌ها را ایجاد نماید.