نازنین شفایی
فساد اداری، بروکراسی کهنه و ناکارآمد، سیستم پیچیده و سنتی اداری، شهروندان افغانستان را برای طی مراحل کارهای شان در ادارات دولتی با مشکلات فراوان مواجه کرده است. تأیید اسناد تابعیت، سفر، تحصیل، ازدواج، ملکیت و دعواهای حقوقی از جمله درگیری‌هایی است که بسیاری از شهروندان افغانستان در زندگی شان به آن‌ها بر می‌خورند. اما تا به آخر رساندن و تکمیل کردن چنین کارها و مسئولیت‌ها، دشواری‌های زیادی فرا راه شهروندان افغانستان قرار دارد.
یکی از جنجالی‌ترین کارها برای مردم و دولت، اخذ و صدور پاسپورت است. گرفتن آن برای شهروندان و صدور آن برای دولت، وقت گیر، هزینه بر و جنجال ساز است. ریاست پاسپورت وزارت امور داخله در هماهنگی با وزارت مخابرات، چندی قبل طرحی را به اجرا گذاشت که بر اساس آن شهروندان کشور پس از درخواست برای اخذ پاسپورت، پاسپورت‌های شان را پس از طی مراحل اداری و قانونی، از نزدیک‌ترین پسته خانه‌ی محل زندگی شان تحویل بگیرند.
درگذشته افرادی که می‌خواستند پاسپورت اخذ کنند، با ارائه یک عریضه و عکس، پاسپورت‌های شان را از ریاست پاسپورت می‌گرفتند. اما در حال حاضر گرفتن پاسپورت دشوارتر و پیچیده‌تر از قبل شده است. برای گرفتن پاسپورت به‌عنوان یک حق قانونی، شما باید قبل از درخواست، تصدیق وکیل گذر و رییس ناحیه‌ای که در آن زندگی می‌کنید را بگیرید و سپس عریضه‌ی تان را به ریاست پاسپورت تحویل دهید. طرح جدید ریاست پاسپورت وزارت امور داخله و وزارت مخابرات، چالش‌های فراوانی را برای متقاضیان پاسپورت از یک طرف و ادارات دولتی از طرف دیگر خلق کرده است.
متقاضیان سرگردان در ریاست ناحیه‌ها
نبودکار و امنیت باعث شده است تا میزان مهاجرت افغان‌ها و ترک افغانستان افزایش یابد. افغان‌ها دومین گروه بزرگ پناهندگان جهان را تشکیل می‌دهند. به گفته‌ی ریاست پاسپورت، روزانه نزدیک به چهار هزار نفر متقاضی پاسپورت به این ریاست مراجعه می‌کنند. اما این ریاست به دلیل کمبود پرسونل و امکانات فنی قادر نیست که در یک روز به تمام متقاقضیان پاسپورت رسیدگی کند.
عده‌ی زیادی از مردم، روزها در صف طولانی انتظار می‌کشند در حالی که در پایان روز هیچ دستاوردی نداشته و حتا موفق نشده‌اند که عریضه‌ی خود را به ریاست پاسپورت تحویل بدهند.
وزارت داخله با همکاری ریاست پاسپورت و وزارت مخابرات طرحی را ارائه دادند تا با اجرا در آمدن این طرح از ازدحام مردم در ریاست پاسپورت کاسته شود. شاید گمان می‌رفت که با اجرای این طرح، مردم بتوانند به راحتی پاسپورت بگیرند و کار نهادهای دولتی، به‌ویژه ریاست پاسپورت، آسان‌تر شود. اما با اجرا در آمدن این طرح، نه تنها از ازدحام مردم در ریاست پاسپورت کاسته نشد بلکه سردرگمی و اتلاف وقت و هزینه اقتصادی نیز به دیگر مشکلات مردم اضافه شد.
در حال حاضر تایید عریضه توسط وکیل گذر و رییس ناحیه، مشکلات زیادی را هم برای مردم و هم برای کارمندان این نهادها ایجاد کرده است. روزانه تعداد زیادی از مردم برای تایید عریضه خود به وکیل گذر و رییسان ناحیه‌ها مراجعه می‌کنند؛ با آن‌هم عریضه آن‌ها در صورتی تایید می‌شود که متقاضی باید بل برق و کتابچه صفایی داشته باشند.
انجینیر نبی رحیمی، رییس ناحیه سیزده شهر کابل، در این زمینه می‌گوید: «تقریباً از یک ماه به این سو متقاضیان پاسپورت افزایش یافته‌اند. در مکتوبی که ریاست پاسپورت برای ما ارسال کرده، آمده است که متقاضیان پاسپورت ساکنین هر ولایت با در دست داشتن اسناد مربوطه خویش در هر ولایتی که سکونت دارند طی مراحل نموده و پاسپورت خود را اخذ نمایند. اداره مرکزی پاسپورت تنها اسناد باشندگان کابل را طی مراحل و به چاپ آن مبادرت می‌ورزد.»
بر اساس این قیودات اداری، تنها باشندگانِ از ولایت کابل می‌توانند درخواست پاسپورت بدهند که مالک خانه‌ای در کابل باشند. مستأجرها و کرایه‌نشین‌ها اکثراً نمی‌توانند کتابچه صفایی و یا مدرک بل برق که برای تأیید باشنده بودن نیاز است، را تهیه کنند. پس از تهیه این مدارک، تأیید وکیل گذر با پرداخت 200 افغانی و در عین حال تصدیق ریاست ناحیه، از دیگر مواردی است که جدیداً برای تحویل گیری عریضه متقاضی پاسپورت به ریاست پاسپورت ضروری و الزامی است.
این قیودات جدید باعث شده تا عده زیادی که در کابل در خانه‌های کرایی زندگی می‌کنند، با مشکل جدی روبه‌رو شوند. افراد و خانواده‌هایی که از ولایات دیگر به کابل آمده‌اند و آنانی که از مهاجرت به کابل برگشته‌اند، برای تهیه پاسپورت با مشکلات جدی روبه‌رو اند که با وجود داشتن حق قانونی، نمی‌توانند صاحب پاسپورت شوند.
رحیمی می‌گوید: «ما زمانی عریضه این افراد را تایید می‌کنیم که عریضه آن‌ها قبلاً از سوی وکیل گذر تایید شده باشد. درحالی که روزانه نزدیک به صد نفر به خاطر تایید عریضه به ما مراجعه می‌کنند که از این تعداد نود درصد آن افرادی هستند که در خانه‌های کرایی زندگی می‌کنند.»
با توجه به این‌که متقاضاضیان پاسپورت بیش از حد هستند و این تنها یک نمونه از مشکلاتی است که این افراد برای گرفتن پاسپورت با آن مواجه می‌شوند.
محمد رضا، یکی از باشندگان شهر کابل، می‌گوید: «دو ماه است که برای گرفتن پاسپورت عریضه داده‌ام اما تاکنون عریضه من تایید نشده است.»
او گفت: «ما در حال حاضر در خانه کرایی زندگی می‌کنیم و کتابچه صفایی نداریم، به همین خاطر عریضه ما تایید نمی‌شود.»
رضا از بروکراسی بی‌مورد و تصمیم سخت‌گیرانه دولت خشمگین است و می‌گوید که این طرح جدید سرگردانی مردم را بیشتر کرده است و هزینه‌های مالی گرفتن پاسپورت نیز افزایش یافته است.
احمد، جوان دیگری است که یک ماه است برای اخذ پاسپورت اقدام کرده اما تاکنون موفق نشده است. وی می‌گوید: «با این‌که مکتوب رسمی دارم اما ریاست پاسپورت مکتوب را قبول نمی‌کند.»
وی می‌گوید: «تنها کسانی که یک وکیل پارلمان همراه‌شان به ریاست پاسپورت برود، ریاست پاسپورت به کارهای آن‌ها زودتر رسیدگی می‌کند.»
او می‌افزاید که در حال حاضر سیستم توزیع پاسپورت بسیار پیچیده شده است. همین امر نیز باعث شده است که در کنار اتلاف وقت ما هزینه دیگری از نظر اقتصادی بپردازیم.
جنجال تازه
بر اساس طرح و مقرره جدید، بعد از پشت سر گذاشتن مرحله تایید عریضه، پرداخت فیش بانکی، انجام مرحله بایومتریک، به متقاضی گفته می‌شود که در تاریخ مشخص به نزدیک‌ترین پست خانه منزل خویش در ناحیه مربوطه برای تحویل گرفتن پاسپورت مراجعه کند. اما مراجعین پس از مراجعه به نزدیک‌ترین پسته خانه در زمان از پیش تعیین شده، مالک پاسپورت نمی‌شود. در تحویل‌دهی پاسپورت توسط پسته خانه‌ها مشکلات و بی‌نظمی‌های زیادی است.
مثلاً از شش نفر عضو یک خانواده که در یک روز عریضه داده‌اند و ریاست پاسپورت برای هر شش متقاضی زمان و مکان همزمان را تعیین کرده‌اند که پاسپورت‌های شان را تحویل بگیرند، در عمل اما تنها پاسپورت سه متقاضی می‌رسد و از سه متقاضی دیگر بعد از 10 روز تأخیر به پسته خانه می‌رسد.
ضیا الدین می‌گوید که برای شش عضو خانواده‌اش درخواست داده، اما از سه نفر آن‌ها پس از یک هفته سرگردانی، هنوز مشخص نیست که پاسپورت‌های شان کجا شده‌اند.
او می‌گوید پس از نیامدن پاسپورتش، دوباره به ریاست پاسپورت مراجعه کرده است و وقتش ضایع شده و پولش نیز بیش از گذشته به مصرف رسیده است.
محمد نظیر رشیدی، باشنده ناحیه 6 کابل، می‌گوید: «پیش از این ما می‌توانستیم پاسپورت را از خود ریاست پاسپورت بگیریم اما در حال حاضر این یک جنجال بزرگ است که برای ما خلق شده است.»
او می‌گوید در حالی که قیمت تحویل پاسپورت را به دو صد افغانی افزایش داده‌اند، در تاریخی که به ما گفته می‌شود، پاسپورت داده نمی‌شود.
وی می‌گوید به من گفته بودند، در تاریخ 28 دلو به پسته خانه ناحیه 6 برو و پاسپورت بگیر در حالی که چندین روز از این تاریخ می‌گذرد اما هنوز سرنوشت پاسپورتم روشن نیست.
در چندین مورد دیگر نیز مشاهده شده است که به‌طور نمونه پاسپورت‌هایی که باید به ناحیه 6 ارجاع داده می‌شدند، به ناحیه 10 ارجاع داده شده و یا برعکس. همین امر باعث افزایش سردرگمی مردم شده است.
نجیب الله، باشنده ناحیه 7 کابل می‌گوید: «ما یک فامیل 4 نفری هستیم که از 4 پاسپورت سه پاسپورت ما آمده و یک پاسپورت ما نیامده است.» به گفته او این یک مشکل حاد است که در حال حاضر ایجاد شده است.
پاسپورت‌ها به وقت و زمان معیین به محل تعیین شده ارسال نمی‌گردد. عده زیادی هستند که بیشتر از 10 الی 20 روز از زمان تعیین شده برای دریافت پاسپورت شان می‌گذرد و در آخر هم اگر پاسپورت خانوادگی باشد، تعدادی از آن به محل مربوطه ارسال نمی‌گردد. فرد متقاضی مجبور است به چندین پسته خانه‌ی دیگر مراجعه کند تا پاسپورت‌های خود را از دیگر نواحی به‌دست بیاورد.
نجیب می‌گوید: «ما به خاطر تحویل گرفتن پاسپورت دو صد افغانی نیز می‌پردازیم. این هزینه را می‌پردازیم به خاطر این‌که برای ما سهولت ایجاد شود. اما متاسفانه نه تنها هیچ سهولتی برای گرفتن پاسپورت ایجاد نشده است بلکه یک مشکل بزرگ‌تر نیز برای ما خلق کرده‌اند.»
این بروکراسی جدید ریاست پاسپورت وزارت داخله و وزارت مخابرات، نه تنها از مشکلات و حجم کارهای اداری نکاسته بلکه باعث شده است تا مشکلات مردم بیشتر گردد. هر چند که این طرح به منظور ایجاد سهولت برای مردم و کاهش حضور مردم در ریاست پاسپورت به اجرا گذاشته شده است، اما در عمل مردم از این روند ناراض اند. این روند، بروکراسی اداری در ادارات دولتی را افزایش داده است، مردم را سرگردان کرده است و این طرح برای مردم وقت گیر و پر مصرف‌تر است.