عابر شایگان-هرات
شماری از بیجاشدگان داخلی در هرات در شرایط نامناسبی قرار دارند و مدعی‌اند که دولت نسبت به وضعیت آن‌ها توجهی ندارد اما مسئولان محلی هرات با رد این ادعا، می‌گویند که بیجاشدگان هم‌دست با مخالفان دولت، امنیت هرات را تهدید می‌کنند.
از آغاز دهه‌ی ۸۰ تا حالا بیشتر از ۷۶هزار خانواده از ۳۴ ولایت کشور به ولایت هرات پناه آورده‌اند. بخش بزرگی از این بیجاشدگان از ولایت‌های همجوار هرات‌اند؛ تنها ۲۵هزار خانواده از غور و ۱۲ هزار خانواده‌ی دیگر از بادغیس. فاریاب، فراه و هلمند از ولایت‌هایی هستند که پس از غور و بادغیس بیشترین آمار بیجاشدگان داخلی را در هرات دارند. هر خانواده به‌دلیلی ولایت اصلی‌اش را ترک کرده. جنگ، ناامنی وخشک‌سالی از مهم‌ترین دلایل آن‌هاست.
بر اساس گفته‌های مسئولان امور مهاجران هرات، ۵۰ تا ۶۰ درصد این بیجاشدگان به‌طور طبیعی و بدون دخالت دولت، در جامعه‌ی هرات مدغم شده‌اند. از شهرستان‌های این ولایت گرفته تا محله‌های فقیرنشین و حاشیه‌های دورافتاده‌ی شهر، رد پای آن‌ها دیده می‌شوند. برای‌شان خانه، زمین و کار دست‌وپا کرده‌اند بدون این‌که از دولت کمکی خواسته باشند.
شمار باقی‌مانده‌ی این بیجاشدگان در دو نقطه‌ی دورافتاده‌ی شهر، شیدایی و مسلخ ساکن شده‌اند.
شیدایی، جایی در ۷ کیلومتری شهر هرات است که نزدیک به دو صد خانواده در آن شب و روز می‌گذرانند. دو صد خانواده‌یی که از سه – چهار سال پیش در این دشت بی‌آب و علف زندگی را سر می‌کنند، هر کدام قصه‌یی از خود دارد و شکایتی از دولت.
آوارگان بی‌سرنوشت
خلیفه جمهور، نماینده‌ی بیجاشدگان مرا به خانه‌ی گِلی گل‌حسین می‌برد. مردِ چهل ساله‌ی غوری که چهار سال می‌شود در منطقه‌ی شیدایی هرات به‌سر می‌برد. پنج فرزند قد و نیم‌قد دارد و می‌گوید که خودش از کار افتاده و زن پیرش تنها کارگر خانوده‌ی هفت نفره‌ی او است: «پیرذالی دارم که لباس‌شویی می‌کنه و نان بخورونمیر مارا میاره. از روزی که به هرات مهاجر شدیم دولت دو بوجی آرد داده و ۱۲ هزار افغانی. بیخی بدروی شدیم بی‌عزت شدیم. اگه به ما کمک نرسانه محبور می‌شیم دست به هر کاری بزنیم. میگه گاو که گشنه شد و به کاهدان رفت هم دست خوده نرم می‌کنه و هم کاه خوده می‌خوره».
گل‌حسین می‌گوید که چندی پیش در پی سقوط شهرستان تیوره غور به دستان طالبان، پدر و پسر عمویش نیز کشته‌اند.
سری می‌زنم به کلبه‌ی ملا آخند محمد؛ یکی دیگر از بیجاشدگان داخلی در شیدایی هرات. مردی ۵۳ ساله‌یی که سرپرست خانوده‌یی ۸ نفره است: «سه سال می‌شه که در هرات آمدیم. به‌خاطر جنگ، ناامنی و خشک‌سالی. حالی نه آب داریم، نه جا، نه کار و نه نان. گشت و گدایی می‌کنم. بچه‌ی کلانم به‌خاطر مشکلات و فقر مشکل روانی پیدا کده. دو هفته می‌شه که دَ روی دشت زندگی می‌کنیم. دولت دو هفته پیش آمد و گفت که هر کس خانه‌ی خودَ تخریب کنه برایش زمین و خانه می‌دهیم. اما تا هنوز از ما هیچ خبری نگرفته. چند بار مراجعه کدیم میگن که زمین تحت دعواست».
دام‌گستران سودجو
رییس امور مهاجران هرات می‌گوید که بیجاشدگان خواست‌های بیشتر از توان دولت دارند: «آن‌ها می‌خواهند سرپناه بساز، نان بده، کار بده، شغل ایجاد کن این چیزی است که محال است».
به گفته‌ی احمد جاوید نادم، رییس امور مهاجران در هرات، دولت ده هزار قطعه زمین را در شهرک کمال‌الدین بهزاد و ۱۵۰۰ قطعه زمین دیگر را در منطقه‌ی شیدایی برای بیجاشدگان توزیع کرده است.
از این میان دولت و دیگر مؤسسه‌های همکار، صد خانه را برای بی‌جاشدگانی ساخته که شرایط خاصی دارند. زنان تنها، معلولان، کودکان بی‌سرپرست و بیماران غیرقابل درمان شامل این امتیاز می‌شوند.
قصه‌ی بی‌سرنوشتی بیجاشدگان در هرات سری دراز دارد. تا هنوز شماری از مقام‌های بلندپایه به‌نوعی از هم‌دستی این قشر با مخالفان دولت ابراز نگرانی کرده و گفته‌اند که این بیجاشدگان سطح تهدیدهای امنیتی را در این ولایت افزایش داده‌اند.
رییس امور مهاجران می‌گوید که بیجاشدگان داخلی در هرات، زمینه‌ی کمک به مخالفان دولت را فراهم کرده است. به گفته‌ی او مخالفان دولت در خانه‌ی بیجاشدگان هم جا داده می‌شوند و هم در آن‌جا درمان می‌شوند.
این مسأله را والی هرات، آصف رحیمی، نیز مطرح کرده است: «امیدواریم با تکمیل شدن روند ادغام، تهدیدهای امنیتی وارد شده از سوی بیجاشدگان، کاهش یابد».
این یک روی سکه است. روی دیگر آن اتهام‌های تکان‌دهنده‌تر از این جنس‌اند. رییس امور مهاجران مدعی است که خانه‌هایی که بیجاشدگان به‌طور خودسر و بدون اجازه‌ی دولت در منطقه‌ی شیدایی ساخته‌اند، به‌منزله‌ی یک دام برای فریب افکار عمومی است: «این‌هایی که ادعا می‌کنند که خانه‌ی ما تخریب شده، از بهترین زندگی در داخل شهر برخوردارند و آن‌جا به‌عنوان یک دام است برای استفاده‌جویی و سودجویی. این‌ها تا ساعت هشت شب در این کلبه‌های محقر هستند و پس از آن برمی‌گردند به خانه‌های اصلی‌شان در داخل شهر. بسیاری از شب‌ها ما رفته‌ایم و با خانه‌ها و چادرهای خالی برخوردیم».
آقای نادم همچنان می‌افزاید که این بیجاشدگان علاقه‌یی نسبت به آموزش حرفه و فن ندارند. او گفت که ریاست امور مهاجران با همکاری دیگر مؤسسه‌ها برنامه‌ی ظرفیت‌سازی را برای بیجاشدگان راه‌اندازی کرده اما آن‌ها استقبال نکرده‌اند.