سقوط برق‌آسای حکومت محمد اشرف غنی و با پایان فصل‌شورش‌گری، طالبان تلاش تازه برای نظارت، مدیریت و کمک مالی به مدارس دینی را آغاز کرده‌اند. حتا در برخی از مدارس دینی، دختران خردسال در کنار پسران آموزش‌های دینی را سپری می‌کنند.
ناظران بر مدارس دینی معتقدند که هدف طالبان روشن است: داشتن پایگاهی مستحکم و نیروی اعتقادی فرمان‌بردار که حتا پروایی از فدا کردن جان خود نداشته باشند. طالبان این نیروها را «استشهادی» می‌گویند، اما مخالفان، انتحاری. این نیروها در مدارس دینی و پایگاه‌های نظامی طالبان آموزش دیده‌اند و هیچ ترسی از کشته‌شدن خود ندارند.
نگرانی از این وجود دارد که طالبان نسل تازه از جنگجویان‌شان را این‌بار در مدارس دینی افغانستان به‌جای پاکستان آموزش بدهند تا سخت‌کوش‌تر و وفادارتر از نیروهای قبلی‌شان باشند و همچنین وابستگی به مدارس پاکستان کاهش یابد.
محمد محق، پژوهشگر و نواندیش دینی در گفتوگو با روزنامه اطلاعات روز، برخی از مدارس دینی را خاستگاه سربازگیری طالبان، داعش، شبکه القاعده و گروه‌های تروریستی قلمداد می‌کند.
او طالبان را گروهی می‌داند که از تمام نیرو برای گسترش فعالیت و شمار مدارس دینی استفاده خواهند کرد، تا هم به‌لحاظ پایگاه حمایتی و هم تولید سرباز به قدرت‌شان بیفزایند: «حالا رژیمی بر افغانستان حاکم است که کامل فکر همین مدارس را دارد. این مدارس خاستگاه این جریان بوده و طبیعی است که این‌ها [طالبان] بیشتر از گذشته به حمایت از این مدارس خواهند پرداخت. مدارس زیادتر خواهد شد و امکانات بیشتری به دسترس آنان قرار خواهد کرد. این مدارس به پایگاه‌های حمایتی برای رژیم تبدیل خواهند شد.»
عکس: شبکه‌های اجتماعی
در برخی از مدارس دینی در هرات، قرائت تندروانه از مسایل دینی به طلبه‌ها آموزش داده می‌شود. محمد ناصر ۲۲ سال دارد و یکی از طلبههای دارالعلوم عالی جامع شریف در هرات است. او در گفتوگو با روزنامه اطلاعات روز با صراحت می‌گوید که حکومت پیشین افغانستان در اجرای احکام دینی کوتاهی کرده بود: «حکومت سابق قصاص را تطبیق نمی‌کرد و به همین خاطر قتل‌ها و جرائم در حال افزایش بود. همچنین به مسایل حجاب زنان نیز کمتر توجه می‌شد.»
او حتا در حکومت سابق موافق سلطه‌ی طالبان بود و با آموزش در دارالعلوم به حامی درجه‌یک طالبان مبدل شده بود. بسیاری از طلبههای مدارس و دارالعلوم‌ها، دیدگاه تندروانه از دین اسلام دارند و از نیروهای جهادی حمایت می‌کنند.
نوازش طالبان
مدارس دینی طی چهار دهه‌ی اخیر نیروی جنگی، اما مجانی را برای جنگ افغانستان فراهم ساخته است. حتا بهره‌گیری از قدرت بسیج‌سازی مدارس در افغانستان و پاکستان، برگ برنده‌ی طالبان در جنگ ۲۰ ساله با حکومت سابق به‌حساب می‌آمد و حالا نیز این مدارس به کانون توجه طالبان مبدل شده است.
در چندین نوبت مقام‌های ارشد طالبان به صراحت اعلام کردند که آموزش در مدارس دینی به تناسب مکاتب و دانشگاه‌ها از اهمیت خاصی برخوردار است.
ملا محمدیعقوب، وزیر دفاع طالبان و فرزند ملا عمر، بنیان‌گذار تحریک طالبان پنج‌شنبه، ۷ دلو به ولایت بدخشان در شمال‌شرق افغانستان سفر کرد. او تأکید کرد:«بدون در نظر داشت مدرک تحصیلی، مجاهدین، نظر به فعالیت جهادی در بیست سال گذشته، به ادارههای دولتی جذب می‌شوند.»
در ماه میزان، حتا عبدالباقی حقانی، سرپرست وزارت تحصیلات عالی طالبان در دیدار با شماری از استادان دانشگاه کابل گفته بود که مسئولان طالبان ماستری و دکترا ندارند، اما از همه «بهتر»اند و آنان دین‌دار، روحانی یا عالم دین هستند.
او حتا گفته بود که دانش‌آموزانی که در بیست سال گذشته در افغانستان در خوانده‌اند، هیچ انتظاری نباید داشت.
دیدگاه این چنینی چندین مقام برجسته طالبان نشان می‌دهد که آنان آموزش در مدارس دینی و جنگیدن را معیار اصلی برای گماشته شدن در ادارههای دولتی می‌دانند و کمتر توجهی هم به آموزش مکاتب و دانشگاه‌ها ندارند. با روی‌کارآمدن طالبان، دانشگاه‌های دولتی تعطیل شده است.
عکس: شبکه‌های اجتماعی
سرمایه‌گذاری تازه
حالا یک نگرانی کلان وجود دارد و آن این‌که طالبان در تلاش آموزش و پرورش کودکان حتا دختران برای دوام «ایدئولوژی طالبانی» هستند.
به‌گونه‌ی مثال، در ولسوالی بالابلوک فراه در غرب افغانستان مدارس این چنینی فعال است. بالابلوک یکی از پایگاه‌های مستحکم طالبان به‌حساب می‌آید.
در مدرسه دینی «امام ابوحنیفه رح» در ولسوالی بالابلوک، ده‌ها دختر و پسر خردسال مصروف فراگیری آموزش‌های دینی هستند. در عکس‌های که از این مدرسه به نشر رسیده دیده می‌شود که دختران با پوشش لباس نارنجی تیره مصروف آموزش علوم دینی هستند و تنها چهره و دستان شان نمایان است.
قاری بدرالدین، مسئول فرهنگی طالبان در فراه به روزنامه اطلاعات روز می‌گوید که دختران و پسران از مدرسه «امام ابوحنیفه رح» دوره‌های آموزش دینی را سپری می‌کنند و به‌تازگی ۱۳ تن از قاریان قرآن از این مدرسه سند فراغت به‌دست گرفته‌اند.
در حالی این دختران آموزش دینی فرا می‌گیرند که بخش زیادی از دختران از رفتن به مکتب و دانشگاه‌ها محروم هستند.
حتا برخی‌ها معتقدند که آموزش دختران و پسران در مدارس دینی در محور توجه طالبان قرار دارد؛ چرا که آنان می‌خواهند که نسل جدید از نیروهای اعتقادی شان از میان دختران باشد.
پس از روی‌کارآمدن حکومت طالبان در افغانستان، زنان معترض افغان سلطه‌ی طالبان را به چالش کشیده‌اند و بارها تجمع و راهپیمایی‌های اعتراضی سر داده‌اند. «نان، کار و آزادی»، شعار مشهور این زنان در مقابل طالبان است.
حتا طالبان نیز چندین تجمع از زنان حامی‌شان را به بیرون شدن به خیابان‌های کابل و برخی از ولایت‌ها تشویق کردند، تا نشان بدهند که در میان زنان هوادار دارند.
به‌نظر می‌رسد که آموزش دختران در مدارس دینی در افغانستان به‌شمول فراه، اقدام سنجیده‌شده طالبان است تا زنان مخالف حکومت طالبانی را در آینده به چالش بکشند.
عکس: شبکه‌های اجتماعی
در فراه مقام‌های ارشد طالبان به‌شمول والی از فعالیت مدارس دینی منظم بازدید می‌کنند. به‌تازگی این مقام‌ها با نیروهای جنگی‌شان از از مدرسه «جامع الهدا» در شهر فراه نظارت کرده‌اند. والی طالبان در فراه گفته است که طلبههای مدرسه‌ها عالم هستند و در آینده به سربازان و خادمان دین تبدیل می‌شوند. او اطمینان داده است که در راستای حل مشکلات مدارس دینی در حد توان همکاری می‌کند.
در ولایت غور، حمایت از مدارس دینی صورت گرفت و با آغاز استخراج معدن زغال «اسپین سنگ» در منطقه‌ی «الله‌یار» در ۲۹ جدی، بخشی از نخستین استخراج ۱۰۰ تُنی زغال سنگ «اسپین سنگ» به مدارس دینی اختصاص یافته است. عبدالواحد حماس، سخنگوی والی طالبان در غور این موضوع را به اطلاعات روز تأیید کرد.
اما منتقدان طالبان می‌گویند که طالبان حتا در بدترین شرایط ممکن اقتصادی نیز از توجه‌شان به مدارس دینی کم نمی‌کنند.
شمار دقیق دارالعلوم‌ها و مدارس دینی در افغانستان مشخص نیست و به‌دلیل جنگ‌ها و کنترل بخشی از جغرافیا از سوی طالبان طی دو دهه اخیر، شمار این مراکز و منابع عایداتی‌شان معلوم نیست.
محمد محقق، پژوهشگر دینی هشدار می‌دهد که ترویج مدارس دینی به سبک طالبانی و اصلاح نشدن سیستم آموزشی، افغانستان را به انفجار مواد منفجره مذهبی مبدل خواهد خواهد کرد: «کسی که به شرایط کشور و جهان آگاه باشد، می‌فهمد که افزایش این مدارس در واقع کندن قبر افغانستان است. شیوه دوام مدارس دینی که طالبان می‌پسندند، افغانستان را به یک انبار و کارخانه عظیمی از مواد منفجره مذهبی تبدیل خواهد کرد و یک زمانی افغانستان را انفجار خواهد داد.»
آقای محق، گسترش فعالیت مدارس دینی در افغانستان را تهدیدی برای منطقه نیز می‌داند. او پیشنهاد می‌کند که باید مدارس دینی از تجربه‌های اصلاحی کشورهای اسلامی هم‌چون مالزی و ترکیه استفاده کند، تا دردسر این مدارس کمتر شود.
عکس: شبکه‌های اجتماعی
چاپ باکیفیت
در کنار افزایش توجه به آموزش در مدارس دینی، صنعت چاپ این مدارس هم متحول می‌شود. به‌گونه‌ی مثال در ماه عقرب سال جاری، دارالعلوم عالی هرات، مطبعه چاپ کتاب دینی «المشارق» با هزینه ۲.۵ میلیون دالر امریکایی در شهرک صنعتی هرات با حضور نوراحمد اسلام‌جار، والی طالبان افتتاح کرده است.
در خبرنامه‌ی دفتر والی هرات آمده است که افتتاح این مطبعه گام بزرگ در راستای خودکفایی در بخش چاپ و نشر کتاب در کشور است.
به نقل از خبرنامه، مطبعه «المشارق» وابسته به مولانا جلیل‌الله مولوی‌زاده است. مولانا جلیل‌الله مولوی‌زاده، دارالعلوم عالی هرات یکی از جریان‌های «تندرو» دینی را رهبری می‌کند.
«دارالعلوم عالی هرات» یکی از بزرگ‌ترین مراکز دینی خصوصی در هرات است و بیش از چهار دهه فعالیت دارد. مولانا جلیل‌الله مولوی‌زاده، موسس این دارالعلوم است. او یکی از چهره‌های نزدیک به ملا محمدعمر، رهبر پیشین گروه طالبان بود و در دوران نخست حاکمیت طالبان بر افغانستان به حیث سرپرست دادگاه عالی فعالیت داشت.
صدها تن در این دارالعلوم مصروف فراگیری آموزش‌های دینی هستند و حتا شعبه‌های این دارالعلوم در ولایت‌های دیگر افغانستان نیز گسترش یافته است. دارالعلوم عالی هرات از مراجع قدرت‌مند دینی در هرات است و هواداران زیادی در میان جریان‌های دینی دارد. این دارالعلوم در حکومت پیشین همواره از عملکرد طالبان در افغانستان دفاع کرده است.
عکس: دفتر والی طالبان برای هرات
تلاش ناکام
در جامعه سنتی و اغلب روستایی افغانستان، بیشتر والدین آموزش‌های دینی را به آموزش در مکاتب و دانشگاه‌ها ترجیح می‌دهند. زیر تأثیرات تبلیغات گسترده عالمان دین، خانواده‌ها فرزندان خود را یا به مدارس دینی ولایت‌ها و یا هم به پاکستان می‌‍فرستند.
در مدارس دینی پاکستان هزاران نوجوان و جوان افغان دوره‌های آموزش دینی را سپری می‌کنند و حتا در ماه‌های اخیر حکومت سابق، بارها مقام‌ها از هجوم سیل‌آسای طلبههای مدارس دینی پاکستان برای جنگیدن در صفوف طالبان ابراز نگرانی کرده بودند.
پس از سقوط حکومت دوباره طلبههای دینی به مدارس دینی به مناطق قبایلی پاکستان برگشتند.
محمد محق، پژوهشگر دینی می‌گوید که حکومت سابق افغانستان کما بیش حالت «بی‌طرفی» در مقابل مدارس دینی اتخاذ کرده بود و اگر مخالفتی با این مدارس نداشت، برای ترویج و تقویت این مدارس هم کاری نکرد: « مدارس دینی از نظر نوع پیامی که به جامعه تزریق می‌کنند، یک فرهنگ پر از خشونت است و این جای نگرانی است. حکومت سابق نه امکانات داشت و نه هم قصد داشت روی مدارس دینی انرژی زیادی بگذارد. آنان [مقام‌های حکومت سابق] درک می‌کردند که از این مدارس خیری به افغانستان نمی‌رسد.»
محمد اشرف غنی، رییس‌جمهور پیشین افغانستان تهدید مدارس دینی در داخل خاک پاکستان را درک کرده بود و به همین خاطر، تلاش برای سرمایه‌گذاری در بخش مساجد دینی کرده بود. این در حالی است که بارها در نظام جمهوریت فتوای مشروعیت جنگ طالبان در مقابل حکومت افغانستان از مدارس دینی پاکستان صادر شده بود.
اشرف غنی در ۳۰ ماه سنبله سال ۹۸ در نشست سالانه‌ی «ارزیابی مشکلات مدارس دینی و علما» تأکید کرده بود که آینده مدارس دینی باید از سوی علما و با استفاده از دیدگاه آنان انسجام پیدا کند. در خبرنامه ارگ ریاست جمهوری آمده بود که در کنار بازسازی مساجد تاریخی، صدها مسجد جدید اعمار می‌شود و همچنین برای ساخت مساجد در ولسوالی‌ها، ۳۰ میلیون افغانی اختصاص یافته است.
اما تمام این تلاش‌ها با سقوط برق‌آسای حکومت اشرف غنی با حمایت غرب نقش بر آب شد و طالبان پس از دو دهه، دوباره بر سکان حکومت‌داری تکیه زدند. این‌بار قدرتمند‌تر از قبل.
عکس: ارگ
بودجه برای تبلیغ
یک نسخه از بودجه طالبان در اختیار روزنامه اطلاعات روز قرار گرفته است که نشان می‌دهد طالبان برای ماه‌های جدی، دلو و حوت سال ۱۴۰۰ بودجه عادی ۴۹ میلیارد و ۲۸۱ میلیون افغانی و برای بودجه انکشافی ۴ میلیارد و ۷۱۹ میلیون افغانی تصویب کرده‌اند.
تمرکز طالبان بر اختصاص پول در بخش تبلیغ و آموزش دینی در این بودجه هویدا است. طالبان در وزارت ارشاد، حج و اوقاف بیش از ۴۴۸ میلیون افغانی و وزارت امر بالمعروف و نهی عن المنکر، جلب و جذب و سمع شکایات، بیش از ۲۴۵ میلیون افغانی اختصاص داده‌اند.
وزارت امر بالمعروف و نهی عن‌المنکر، قرائت تندروانه از دین اسلام دارد. شهروندان کشور با انتقاد از عملکرد این وزارت می‌گویند که بخشی از آزادی فردی و اجتماعی‌شان نقض شده است.
بسیاری از مردم در دوران نخست حاکمیت طالبان در نیمه‌ی دوم دهه ۹۰ میلادی از فعالیت نهاد امر بالمعروف و نهی عن‌المنکر خاطرات تلخی دارند. در آن زمان، نیروهای امربالمعروف و نهی عن‌المنکر طالبان مردم را به جبر به نمازخواندن و همچنین نتراشیدن ریش مجبور می‌کردند.
اختصاص بودجه در بخش تبلیغ دینی نشان می‌دهد که طالبان مکان‌های تبلیغ دینی را به‌عنوان بازوی قدرت‌مند برای دوام سلطه‌ی خود می‌دانند. ناظران بر فعالیت‌های تبلیغی طالبان بدین باورند که افزایش قدرت مالی و مستحکم‌ترشدن پایه‌های حکومت طالبان، رابطه مستقیم روی توجه به مدارس دینی خواهد داشت.