با روی‌کارآمدن مجدد طالبان در افغانستان و سقوط جمهوریت، موج جدیدی از مهاجرت به کشورهای دیگر اتفاق افتاد. شمار زیادی از مهاجرین به‌دلیل اشتراکات زبانی، مذهبی و فرهنگی راهی کشور ایران شدند. در این میان دولت ایران در مواجهه با حضور بیش از حد مهاجرین جدید به منظور سامان‌دهی وضعیت مهاجرین تازه‌وارد به ایران طرح سرشماری مهاجرین را به راه انداخت. این طرح به منظور شناسایی مهاجرین و ارائه شناسه‌ای برای هر فرد مهاجر در ایران به‌کار گرفته شد اما در آستانه بازگشایی مکاتب ایران مهاجرین تازه‌وارد با مشکلاتی روبه‌رو شدهاند. در حال حاضر کسانی از لیست ثبت نام مکتب بازمانده‌اند که در یک سال اخیر وارد ایران شدهاند و در طرح سرشماری شرکت کردهاند.
آقای میرزایی، یکی از مهاجرینی است که با تسلط طالبان بر افغانستان کشور را ترک کرد و همراه خانواده‌اش راهی ایران شد. اگرچه آن‌ها با گرفتن ویزا و به‌طور قانونی وارد این کشور شدند اما با انقضای مدت زمان ویزا با مشکلات بسیاری روبه‌رو شدهاند. در آستانه آغاز سال تعلیمی جدید، او با مشکل ثبت نام فرزندش در مکاتب دولتی ایران مواجه شده است. دولت ایران اعلام کرده بود که تمامی مهاجرین باید در طرح سرشماری شرکت کنند تا بتوانند در ثبت نام مکاتب شرکت کنند.
آقای میرزایی می‌گوید در سنبله سال گذشته وارد ایران شدند و آن زمان فرزندش با داشتن پاسپورت در یکی از مکاتب غیرانتفاعی درس خوانده است اما به‌دلیل نداشتن اقامت، کد دانش‌آموزی نداشته و ثبت سیستم نشد و امسال با وجود این‌که در طرح سرشماری شرکت کرده است تاهنوز فرزندش شامل مکتب نشده است. «چون اقامت نداشت، کد دانش‌آموزی نداشت و ثبت سیستم نشد. طرح سرشماری شرکت کردیم و حالا دفتر کفالت می‌گوید باید کارنامه‌اش را بیاورید تا برگه حمایت تحصیلی بدهیم. مدرسه هم کارنامه نداد چون کد دانش‌آموزی برایش ثبت نشده». با وجود پی‌گیری این موضوع، او هنوز نتوانسته فرزندش را در مکتب ثبت نام کند. آقای میرزایی می‌گوید پس از روی‌کارآمدن مجدد طالبان بسیاری از مهاجرین به امید ادامه تحصیل فرزندان‌شان مهاجرت کردهاند.
برای مهاجرین در ایران چندین نوع مدارک شناسایی وجود دارد. علی دانش، یکی از فعالان حقوق مهاجرین در ایران می‌گوید دانش‌آموزان افغانستان در ایران به سه گروه تقسیم شدهاند. دانش‌آموزانی که خود و والدین‌شان اقامت دارند که این دسته برای ثبت نام در مدارس مشکل جدی ندارند. دسته دوم، شامل دانش‌آموزانی است که سال‌های قبل برگه ورود به مدارس را از دفاتر کفالت اداره اتباع گرفته‌اند که آن‌ها نیز با تجدید دوباره‌ی برگه‌ها مشکل چندانی ندارند. اما دسته سوم، شامل دانش‌آموزانی است که پس از به قدرت رسیدن طالبان و سقوط نظام وارد ایران شدهاند که تاهنوز برای ثبت نام آن‌ها بخش‌نامه‌ای صادر نشده است.
آقای دانش در رابطه به مشکل ثبت نام دانش‌آموزان در ایران می‌گوید در حال حاضر اکثر مکاتب ظرفیت شان تکمیل شدهاند و تاهنوز تکلیف ثبت نام این دانش‌آموزان مشخص نیست. وی می‌افزاید مدارک اقامتی مهاجرین باید سال‌به‌سال تمدید شود و این امر تمام امور مهاجرین را تحت تأثیر قرار می‌دهد و همه‌ساله به‌دلیل شلوع بودن دفاتر کفالت و مشکلات سایت ثبت نام مکاتب، دانش‌آموزان مهاجر با مشکل مواجه می‌شوند.
تنوع مدارک شناسایی و تنوع مشکلات
فریبا (مستعار)، یکی از مهاجرین افغانستانی در ایران است. او نیز برای ثبت نام فرزندش به مشکل خورده است. او که متولد ایران است و تحصیل‌کرده مدیریت بازرگانی است، از میان اسناد هویتی کارت آمایش دارد و همسرش پاسپورت، اما فرزندش فقط گواهی ولادت دارد و در آستانه اولین سال ورود به مدرسه قرار دارد. فریبا می‌گوید با وجود تلاش‌های بسیار نتوانسته فرزندش را در مکتب ثبت‌نام کند «دو سال است که پی‌گیر مدرک برای پسرم بودم ولی هرسری که به دفتر کفالت مراجعه کردم به من گفتند هر وقت کلاس اول برود به او برگه حمایت تحصیلی می‌دهیم. العان که دفتر کفالت می‌روم، می‌گویند سال بعدی مراجعه کنید.»
آقای محمدی، یکی دیگر از مهاجرین افغانستانی در ایران است که سنبله سال گذشته همراه خانواده‌اش ایران رفته است. او که چهار فرزند دانش‌آموز دارد می‌گوید سال گذشته با تلاش‌های بسیار نتوانسته فرزندانش را شامل مکتب دولتی کند و با هزینه هفت میلیون تومان ایرانی سه فرزندش را به یکی از مکاتب خصوصی فرستاده است. امسال نیز با شروع ثبت نام دانش‌آموزان مکاتب با مشکلات بسیاری روبه‌رو شده است. «از دو دختر و یک پسر هر نفر در ماه ۳۰۰ هزار تومان برای ثبت نام خواستند، اما ثبت نام نکردم چون هزینه مدرسه خصوصی را نداشتم.»
او با ابراز نگرانی از این‌که فرزندانش از تعلیم باز بمانند می‌گوید هزینه‌های زندگی بالا است و او بیکار است. برای رهن و اجاره باید ۲۵۰ میلیون پول پیش و ماهی سه میلیون کرایه بپردازد که در توانش نیست. او که بارها به دفتر کفالت مراجعه کرده است در ادامه می‌گوید تمامی مهاجرینی که مانند آن‌ها سال گذشته و یا امسال به ایران آمده‌اند با مشکل ثبت نام فرزندان‌شان مواجه هستند. «کسانی که سه سال پیش آمده ثبت نام می‌شود و دیگران نمی‌شود. دفتر کفالت هم جواب می‌کند، آموزش و پرورش هم جواب می‌کند. به ما می‌گویند باید از تهران سایت باز شود تا ثبت نام شوید. امسال فرزندانم از درس باز می‌مانند.»
حضور مکاتب خودگردان مهاجرین در ایران زمینه ادامه تحصیل را برای کسانی که فاقد مدارک شناسایی هستند فراهم می‌کنند. با حضور روزافزون مهاجرین فاقد مدارک شناسایی گمان می‌رود امسال شمار متقاضیان بیشتر از سال‌های قبل باشد.
آقای سلیمانی، یکی از مدیران مکاتب خودگران در ایران است. با توجه به مشکلاتی که والدین دانش‌آموزان در روند ثبت نام فرزندان‌شان به آن برمی‌خورند، می‌گوید این مشکل بیشتر دامن‌گیر کسانی شده که به‌تازگی از افغانستان آمده‌اند و مسأله جدیدی نیست و همه‌ساله پس از ثبت نام دانش‌آموزان ایرانی ثبت نام دانش‌آموزان اتباع خارجی نیز آغاز می‌شود.
به نظر او، شمار مهاجرین تازه‌وارد که دانش‌آموز دارند بسیار زیاد است در حالی که ظرفیت مدارس افزایش نیافته و ایران نیز بودجه کافی برای ایجاد مدارس جدید را ندارد. آقای سلیمانی می‌افزاید: «ما هرساله بازماندگان مکاتب دولتی ایران را به‌صورت رایگان پذیرش می‌کنیم. معمولا از اواخر شهریور و پس از ناامیدی از مکاتب دولتی، آن‌ها به ما مراجعه می‌کنند. قطعا آمار امسال زیاد خواهد بود.»
مکتب را تمیز کنید تا بچه‌های‌تان را ثبت نام کنیم
اگرچه مشکلات ثبت نام دانش‌آموزان در سال‌های اخیر روند بهتری داشت اما امسال با هجوم مهاجرین تازه‌وارد به ایران و گنجایش کم مکاتب، بسیاری از مهاجرین از بلاتکلیفی و سرگردانی شکایت دارند. در این میان کسانی که پیش از این نیز فرزندان‌شان شامل مکتب شدهاند از برخورد مسئولان مکاتب در برابر مهاجرین شکایت دارند.
گل‌چهره، ساکن روستای جمال‌آباد، شهرستان پاکدشت تهران است. او با فرستادن تصاویری به روزنامه اطلاعات روز از برخورد دوگانه مسئولان مکتبی که فرزندش در آن‌جا درس می‌خواند شاکی است. او با ناراحتی درباره‌ی روزی که برای ثبت نام پسرش به مکتب رفته بود شرح می‌دهد و می‌گوید به‌تازگی برای ثبت نام مکتب مدارک فرزندش را به مدرسه تحویل داده است اما قرار بود که فردای آن روز عکس پسرش را روی سی دی برای مکتب ببرد اما به او گفته شد که ظرفیت تکمیل است و نمی‌توانند پسرش را ثبت نام کنند. او اعتراض می‌کند اما به او گفته می‌شود اگر می‌خواهید فرزندتان را ثبت نام کنیم باید مکتب را تمیز کنید. «گفتند که باید مدرسه را تمیز کنید اگر نکنید جا نداریم. گفتند مدرسه را برای بچه‌های خودتان تمیز می‌کنید. از ۱۰۰ بچه فقط ۱۰ تا ایرانی‌اند، بقیه افغانی هستند.»
او در ادامه افزود، به یکی از دوستانش که نوزاد شش‌ماهه داشت و گفته بود که نمی‌تواند مکتب را تمیز کند، گفته شد «بچه‌ات را بیاور خودمان شیر می‌دهیم. از ساعت هشت صبح تا ساعت ۱۱ ما را نگه‌داشتند و مجبور شدیم مکتب را تمیز کنیم تا بچه‌های‌مان را ثبت نام کنند.»
به‌گفته گل‌چهره، این شیوه برخورد فقط مختص مهاجرین برای ثبت نام فرزندان‌شان است. به‌گفته او، به یکی از دیگر مراجعین نیز گفته شده بود که به‌خاطر ثبت نام فرزندش باید سیمان بخرد و پله‌های مدرسه را درست کند. او که در پاسخ گفته بود بلد نیستم؛ برایش گفته شد «برو کارگر بگیر!»
طرح سرشماری برای سامان‌دهی یا منع تحصیل
پس از سقوط دولت افغانستان، ایران از جمله کشورهایی بود که با ورود بی‌سابقه‌ی مهاجرین روبه‌رو شد. براساس گزارش روزنامه همشهری در ایران، این امر بر جمعیت کودکان و نوجوانان اتباع که در سن‌وسال مدرسه قرار دارند افزوده است. تا جایی که وزیر آموزش و پرورش ایران در ۳۱ اسد سال روان به افزایش تراکم جمعیت مهاجرین به‌عنوان یک چالش یاد کرده و گفته است آن‌ها سال تعلیمی جدید را با ۱۶ میلیون مهاجر آغاز خواهند کرد. براساس آمار ارائه شده در این گزارش، بر جمعیت ۵۶۰ هزار نفری دانش‌آموزان اتباع، ۳۰۰ هزار نفر دیگر افزوده خواهد شد.
در این گزارش آمده است براساس شیوه‌نامه اجرایی ثبت نام دانش‌آموزان اتباع خارجی در مدارس ایران در سال تعلیمی جدید، از سوی مرکز امور بین‌الملل و مدارس خارج از کشور ابلاغ شده است که دانش‌آموزان اتباع خارجی دارای گذرنامه با اقامت معتبر، گذرنامه خانواری دارای روادید ۳۰/۹/۱۴۰۰، دفترچه پناهندگی معتبر، دفترچه اقامت معتبر صادره از نیروی انتظامی، کارت‌های آمایش ۱۶ یا ۱۷، کارت‌های هویت ۱۵ یا ۱۶، برگه تردد دارای اعتباربدل از کارت آمایش و برگه حمایت تحصیلی صادره در سال ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ مشمولین ثبت نام سال جدید هستند.
همچنین دارندگان برگه تحصیلی سال ۱۴۰۰ نیز در صورت داشتن کارنامه تحصیلی می‌توانند برای سال جاری در همان مدرسه ثبت نام کنند.
وحدانی، کارشناس اتباع و مهاجران خارجی مرکز امور بین‌الملل و مدارس خارج از کشور گفته است امسال آمار دانش‌آموزان اتباع بالا رفته و از سوی وزارت کشور به دانش‌آموزان جدید کارت حمایت تحصیلی داده نشده است و به‌جای آن برگه‌های سرشماری داده‌اند. اگر آن‌ها بخواهند در مدارس ایران ثبت نام کنند باید مجوز وزارت کشور را داشته باشند. با نزدیک شدن به روزهای آغازین سال تعلیمی جدید، مشخص نیست که سرنوشت فرزندان اتباع خارجی به‌ویژه کسانی که امسال در طرح سرشماری اتباع خارجی شرکت کردهاند و توسط جمهوری اسلامی ایران شناسایی شدهاند چه خواهد شد. با به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان و محدودیت‌های وضع شده در راستای آموزش و تحصیل، بسیاری از مهاجرین به‌دلیل اهمیت این موضوع راهی کشورهای دیگر شدند. به‌گفته مهاجرینی که به ایران آمده‌اند، اگر فرزندان‌شان نتوانند در این کشور ادامه تحصیل دهند مهاجرت آن‌ها بی‌فایده بوده است.