در دو دههی پسین افغانستان شاهد رشد چشمگیر رسانه از لحاظ کیفی و کمی بود و از فعالیت آزاد رسانهها بهعنوان یکی از برجستهترین دستآوردهای بزرگ افغانستان نام برده میشد. از همین رو حفاظت از رسانه و آزادی بیان یکی از پیش شرطهای مذاکرات صلح با طالبان و توافق نامه صلح این گروه با امریکا بود.
اکنون پس از چهارده ماه از به قدرت رسیدن دوباره طالبان، رسانههای افغانستان شاهد تغییرات گسترده و چشمگیری کمیت شده است. افزون به این، خبرنگاران از فضای خفقانآور حاکم در جامعه، به ویژه در فضای اطلاع رسانی در رسانهها شاکی اند. خبرنگاران میگویند که با به قدرت رسیدن طالبان گردش آزادانه اطلاعات متأثر و دشوار شده است و خبرنگاران تحت فشار شدید ناامنی فزیکی و روانی قرار گرفتهاند. چیزی که به گفتهی خبرنگاران به کیفیت رسانهها و اطلاعرسانی آسیب شدید را وارد کرد است.
تحریف اطلاعات
آراش رحیمی (مستعار) بیشتر از پنج سال برای رسانههای معتبر بهعنوان خبرنگارکار کرده است. هرچند حوزهی کاریاش مشخص نیست، اما در این مدت از مهمترین مسائل روز افغانستان اطلاعرسانی کرده و از آن با تمام دشواریاش لذت برده است.
او که اکنون در افغانستان است و بهعنوان خبرنگار کار میکند، میگوید که در حال حاضر بهدلیل فشارها اطلاعات فرمایشی و نادرست به مردم ارایه میشود: «از یک سال بدینسو، اطلاعرسانی و آزادی بیان در افغانستان ارزش و مفهوم خاص خود را از دست داده است. خبرنگاران در امر اطلاعرسانی با دشواریهای زیادی مواجه شدهاند. با آنکه در یک سال گذشته، تعدادی از خبرنگاران در افغانستان به کارشان ادامه دادهاند، اما نتوانستهاند که رویدادها و وقایع را مطابق با اصول و ارزشهای خبرنگاری بهدلیل سانسور قبل از نشر و یا ترس از پیگرد پس از نشر توسط حاکمان فعلی، اطلاعرسانی کنند.»
این خبرنگار به مخفی ماندن نامش تأکید میکند و میگوید: «از شما چه پنهان ما واقعا میترسیم و این ترسها حقیقی است.»
ذوالفقار علی (مستعار) دیگر خبرنگار افغانستان است. او هشت سال برای چندین رسانهی تصویری افغانستان کار کرده است و تا همین چندی پیش نیز در افغانستان مشغول اطلاعرسانی بود. او میگوید که دریافت اطلاعات دقیق، متوازن و همهجانبه حق همهی شهروندان است، اما اکنون مردم افغانستان از این حق محروم شدهاند و رسانههایهای داخلی تحت فشار گروه طالبان اطلاعات تحریفشده را به خوردشان میدهند: «در حاکمیت گروه طالبان، خبرنگار و رسانههای داخلی، از بیان کردن واقعیتهای عینی جامعه، حکومت و رویدادهای که اتفاق میافتد، انکار و جلوگیری میکنند.»
سوره (مستعار) دیگر خبرنگار افغانستان است. او نیز هشت سال در رسانههای مختلف افغانستان کار کرده است و اکنون نیز برای اطلاعرسانی تلاش میکند. این خبرنگار میگوید که فضای خفقانآور در جامعهی افغانستان حاکم شده است و مردم یا حق بیان حقایق را از دست داده و یا دچار خودسانسوری شدهاند: «مردم از ترس و یا از بیاعتمادی برای اطلاعرسانی همکاری نمیکنند و نهادهای زیر فرمان طالبان نیز یا اطلاعات نمیدهند و یا اطلاعات غیرحقیقی و تحریفشده میدهند.»
او تأکید میکند که بارها برای حفظ توازن گزارشهایش خواستار اطلاعات شده است، اما پاسخی دریافت نکرده است.
تنفیذ قانونی دسترسی به اطلاعات
در همین حال، نهادهای حامی رسانههای افغانستان نیز به مناسبت روز دسترسی به اطلاعات به چالش دسترسی نداشتن رسانهها به اطلاعات پرداختهاند و از گروه طالبان خواستهاند که زمینهی گردش اطلاعات را فراهم کند.
نی (نهاد حمایتکننده رسانههای آزاد افغانستان) خواهان تنفیذ قانون دسترسی به اطلاعات و آغاز فعالیت مجدد کمیسیون دسترسی به اطلاعات شده است. این نهاد با انتشار اعلامیهای، از گروه طالبان خواسته است که به جامعه خبرنگاری و رسانهای افغانستان حرمت بگذارد و قانون دسترسی به اطلاعات را برای گردش اطلاعات دقیق در جامعه نافذ کند.
کمیته مصوونیت خبرنگاران افغانستان نیز با انتشار اعلامیهای، به صورت ضمنی به چالشهای اطلاعرسانی در افغانستان پرداخته است. این کمیته نیز روی آغاز به کار دوباره کمیسیون دسترسی به اطلاعات و تنفیذ قانون دسترسی به اطلاعات افغانستان تأکید کرده و از رهبری گروه طالبان خواسته است که برای ادارههای دولتی حکومت سرپرست سخنگویان و آمران اطلاعات استخدام کنند و از ارایه اطلاعات معتبر، دقیق و بهموقع اطمینان حاصل کنند.
ناامنی
به قدرت رسیدن دوباره طالبان در ۲۴ اسد سال ۱۴۰۰ خورشیدی سبب ایجاد ناامنی جانی، مالی و شغلی خبرنگاران در رسانههای افغانستان شده است. بهویژه برای آنهایی که هنوز در افغانستان ماندهانده و طالبان را به رسمیت نشناختهاند.
این خبرنگاران میگویند که گروه طالبان نه تنها مجرای دسترسی به اطلاعات را بهروی آنان میبندند، بلکه خبرنگاران را تحت فشار قرار میدهند تا برای حفظ جان خود و یا خانوادههایشان طبق خواست این گروه عمل کنند.
خبرنگارانی که از این خواست سر باز میزنند هر لحظه در ترس از بازداشت و احضارشدن از سوی مسئولان حکومت طالبان زندگی میکنند. چنانچه آراش رحیمی میگوید عدم دسترسی به اطلاعات حکومتی و محدودیت منابع بزرگترین چالش و خطر سد راه خبرنگاران است: «در یک سال گذشته، ما اکثر گزارشهای خود را بدون در نظر گرفتن توازن بهدلیل محدودیت منابع نشر کردیم. سخنگویان حکومت سرپرست طالبان در اکثر مواقع حاضر به مصاحبه نیستند. برای مثال، ما برای پوشش خبری حملهی انتحاری در مقابل سفارت روسیه در کابل رفتیم. در محل رویداد، نه تنها موفق به دریافت مصاحبه و تصویر نشدیم، بلکه بهصورت بسیار جدی تهدید شدیم تا به هیچ وجه از محل رویداد تصویربرداری نکنیم.»
برخلاف گفتههای مسئولان بلندپایهی حکومت طالبان مبنی بر رعایت آزادی بیان، اندکی پس از تسلط این گروه در کابل خشونت با خبرنگاران نیز شروع شد و تاکنون دستکم پنجاه مورد بازداشت خبرنگاران و کارکنان رسانهای به دست مأموران امنیتی و استخبارات به ثبت رسیده است. شماری از خبرنگاران افغان شکنجه شدهاند. چنانچه در هشتم سپتامبر ۲۰۲۱ افراد طالبان دو خبرنگار روزنامه اطلاعات روز و یک خبرنگار آزاد را هنگام پوشش تظاهرات زنان بازداشت و سپس در حوزه امنیتی پولیس به شدت لتوکوب کردند. در حال حاضر چهار خبرنگار در بند استخبارات طالبان بهسر میبرند.
ایجاد مانع در برابر اطلاعرسانی به اینجا و تنها به طالب نیز ختم نمیشود. شماری از رسانههای افغانستان نیز برای تداوم فعالیتشان همسو با طالبان خبرنگاران را تحت فشار قرار میدهند.
زلفقار علی میگوید که نه تنها خبرنگاران افغانستان با تهدید، لتوکوب و سانسور مواجه هستند، بلکه رسانهها نیز تهدید میشوند و خبرنگارانشان را تهدید میکنند: «بهصورت واقعی یک خبرنگار جرأت نشر و پخش رویداد را ندارد. من منحیث یک خبرنگار، بارها حتی با نوشتن طالب از سوی شبکهیی که کار میکردم، اخطار به استعفا دریافت کردم و آخر نیز بهدلیل نافرمانی از شبکه خارج شدم، بهدلیل که مسئولان در شبکه تلویزیونی ما، به من میگفتند اگر امارت اسلامی ننویسی و در گزارشتان نخوانی، گروه طالبان فعالیت شبکه را متوقف خواهدکرد و تو مجبور به پرداخت تاوانی.»
سوره نیز میگوید که طالبان حتا برای سانسور اطلاعات اقدام به حذف خبرنگار کردهاند. چنانچه یک خبرنگار فارین پالیسی در مدت اقامتش در افغانستان، از سوی گروه طالبان بازداشت و مجبور به عذرخواهی شد. این خبرنگار بعد از خارجشدن از افغانستان نوشت که اکنون جانش با خطر مواجه نیست.
محدودیت به رسانه و زنان
پس از تسلط طالبان بر افغانستان، شمار زیادی از زنان خبرنگار وظایفشان را از دست دادهاند و شمار اندکی که تاکنون در رسانهها فعالیت دارند، در شرایط سختگیرانه با پوشیدن ماسک اجباری برنامه اجرا میکنند.
به همین ترتیب، زنان برای اشتراک به کنفرانسها و نشستهای خبری با محدودیت مواجهاند. افزون به این عدم مصاحبه با زن، ندادن اطلاعات به زنان از دیگر محدودیتها برای زنان خبرنگار است که آنان را وادار به ترک شغلشان میکند.
این در حالی است که طبق گزارش یکی از نهادیهای رسانهای در افغانستان، در یک سال گذشته حدود ۷۰ درصد خبرنگاران زن از فعالیت در رسانهها باز ماندهاند و برخی از این خبرنگاران بهدلیل فشارها مجبور به ترک کشورشان شدهاند.
شمار محدود از این خبرنگاران زن که در مهاجرت بهسر میبرند فرصت کار مطابق به تخصصشان را یافتهاند. مثل معصومه بهار. خانم بهار از سال ۲۰۱۴ تاکنون بهعنوان خبرنگار در تلویزیون راه فردا، زاویه میدیا، تلویزیون آشنا و بهعنوان گزارشگر و ترجمان در اداره امور ریاستجمهوری در افغانستان کار کرده است، اکنون در مهاجرت بهسر میبرد. او میگوید که در یک سال گذشته او مانند اکثریت خبرنگاران زن روزهای سختی را بهعنوان یک مهاجر سپری کرده است: «از دست دادن شغل خبرنگاری درد بزرگیست برای کسانی که یک عمر در این بخش کار کرده و تجربه کسب کردهاند و اکنون با از دست دادن همه چیز از صفر آغاز کنند.»
این خبرنگار به تازگی به روزنامه the Seattle Times در امریکا پیوسته است. اما همه به اندازهی معصومه خوششانس نیست که فرصت کاری خبرنگاری را در مهاجرت و برای رسانههای خارجی پیدا کنند.
سوره دیگر خبرنگار مهاجر افغانستانی است. او که در پی تهدید طالبان افغانستان را ترک کرده است، اکنون بهدلیل نبود فرصت کاری کارش را با رسانهی افغانی ادامه داده است، اما محدودیتهای وضعشده به زنان و دسترسی نداشتن به اطلاعات این خبرنگار را واداشته است که به شغل دیگر فکر کند. سوره میگوید که وضعیت اطلاعرسانی نسبت به گذشته سخت و دشوار شده است. به ویژه برای زنان خبرنگار. چرا که قوانین سختگیرانه طالبان بیشتر بر زنان در افغانستان متمرکز شده مانند حجاب اجباری، عدم مصاحبه با زن، ندادن اطلاعات به زنان، راه نیافتن زنان در کنفرانسهای خبری: «ادامه این وضع مرا از کار رسانهای دلسرد کرده و گاهی به فکر ترک آن هستم.»
مسدود شدن رسانهها
آمار وزارت اطلاعات و فرهنگ حکومت اشرفغنی نشان میدهد که ۳۵۷۸ رسانه ثبت و راجستر این وزارت شده بود. از این میان ۹۷۲ مورد رسانه صوتی و تصویری، ۹۳۷ مورد نهادهای فرهنگی و ۱۶۶۰ مورد رسانههای چاپی مانند روزنامه، مجله، انتشارات کتاب و … شامل بوده است. آماری که گویای رشد رسانهها در بیست سال گذشته بوده است.
اما اکنون پس از چهارده ماه از به قدرت رسیدن دوباره طالبان، رسانههای افغانستان شاهد تغییرات گسترده و چشمگیری کمی و کیفی شده است. زیرا در پی بدترشدن اوضاع امنیتی و رویکار شدن طالبان، شمار زیادی از رسانهها بهدلیل مشکلات مالی و امنیتی متوقف شده است.
یافتههای سازمان گزارشگران بدون مرز و انجمن ژورنالیستان آزاد افغانستان نشان میداد که از تاریخ ۲۴ اسد سال گذشته تا کنون از ۱۱۴ روزنامه هماکنون ۹۴ روزنامه منتشر نمیشود. به همین ترتیب ۵۱ شبکه تلویزیونی ۱۳۲ فرستنده رادیویی و ۴۹ رسانه آنلاین فعالیت خود را متوقف کردهاند. در نتیجه این وضع ۷۰۹۸ نفر که بیشترشان زنان خبرنگار اند، کارشان را از دست دادهاند.
از سوی هم، وضع محدودیتها و حذف برنامههای تفریحی موسیقی، سرگرمی و سیاسی آینده رسانه و جریان گردش اطلاعات را سیاه میکند.