چندی پیش طالبان از استخراج جست و سرب از معدن «بی‌بی گوهر» ولسوالی خاکريز ولایت قندهار خبر دادند. براساس خبر منتشرشده، وزارت معادن و پترولیم حکومت سرپرست طالبان این معدن را به شرکت خصوصی «بلال نصیر» در بدل ساخت ۲۵۰ کیلومتر جاده در مسیر شاهراه قندهار-ارزگان و ترینکوت-دهراوود واگذار کرده است.
هزینه‌ی ساخت این جاده حدود ۷۰ میلیون دالر برآورد شده است. بنابر گفته‌ی رییس معادن و پترولیم طالبان در قندهار، شرکت مذکور در کنار ساخت جاده از هر تُن جست و سرب، ۱۵ تا ۱۷ درصد به حکومت طالبان نیز سهم خواهد داد و برای سه هزار و ۵۰۰ نفر زمینه‌ی اشغال مستقیم را فراهم خواهد کرد. در همین حال کارشناسان محیط زیست استخراج معادن، به‌ویژه سرب را بازی با مرگ می‌خوانند و هشدار می‌دهند که واگذاری معادن به شرکت‌های پیمانکارغیرمتخصص با بالابردن آلودگی‌های زیست‌محیطی، فاجعه‌ی زیست‌محیطی را رقم می‌زند و عدالت بین‌النسلی را به مخاطره می‌اندازد.
در همین رابطه با کاظم همایون، کارشناس ارشد حوزه‌ی محیط زیست و رییس پیشین محیط زیست کابل گفت‌وگو کرده‌ایم.
اطلاعات روز: به‌باور شما، در شرایط فعلی عقد چنین قراردادها تا چه اندازه می‌تواند مشکل بیکاری و فقر را در کشور کاهش دهد؟
همایون: صنعت معدن و معدن‌کاوی در جهان امروز به‌عنوان یکی از اجزای لاینفک توسعه، اشتغال و پیشرفت جوامع است؛ افغانستان نیز از این امر مستثنا نیست. این کشور به ارزش حدود سه تریلیون دالر امریکایی معادن طبیعی دارد و حق دارد تا مانند دیگر کشورها از منابع و معادن طبیعی خود استفاده‌ی بهینه کند. اما در افغانستان با شرایط و معیارهای کنونی، استخراج معادن، به‌ویژه سرب نه تنها به رفا و شکوفایی اقتصادی نمی‌انجامد، بلکه تأثیر برعکس و فاجعه‌بار خواهد داشت.
اطلاعات روز: چرا استخراج معادن در افغانستان تأثیر فاجعه‌بار خواهد داشت؟
همایون: در افغانستان به‌دلیل نبود امنیت و ثبات سیاسی، شرکت‌های بزرگ و معتبر جهانی که ظرفیت‌های لازم برای استخراج معادن را دارند، سرمایه‌گذاری نمی‌کنند. شرکت‌های کوچک در نبود میکانیسم نظارتی استاندارد، بدون داشتن ظرفیت تخنیکی و بدون شناسایی جنبه‌های محیطزیستی و با توجه به فایده‌ی آنی دست به‌کار می‌شوند. این شرکت‌ها به اقلیم و محیط زیست توجه نمی‌کنند. به همین دلیل اثرات منفی محیطزیستی و اجتماعی استخراج معادن در افغانستان به مراتب بیشتر از منفعت پروژه است.
تجارب جهانی نشان می‌دهد که با اندک تغافل در کار استخراج معادن، انتشار آلودگی‌های گسترده صورت می‌گیرد. این آلودگی ادامه‌ی حیات و استفاده از محیط زیست سالم را به مخاطره می‌اندازد.
بار دیگر تأکید می‌کنم که استخراج معادن، به‌ویژه سرب با شرایط و ظرفیت کنونی در افغانستان هزینه‌های پنهانی بالاتر از عواید آن را در میان‌مدت و درازمدت به‌بار خواهد آورد و عدالت بین‌النسلی را به‌مخاطره می‌اندازد.
اطلاعات روز: چرا خطرات استخراج سرب بالاتر از سایر معادن است؟
همایون: سرب به اشکال مختلف مانند سرب متالیک، نمک‌های سرب و سنگ‌های معدنی حاوی سرب در صنعت و محصولات خانگی، آرایشی و بهداشتی، اسباب‌بازی کودکان، صنعت چاپ و بسیار موارد دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرد. با این وجود و براساس تحقیقات، دریافت مقدار زیاد سرب تأثیرات بدی روی سلامت انسان و محیط زیست می‌گذارد.
اگر در فرایند استخراج، تخلیه مواد معدنی و باطله‌ی فلز در محیط محافظت‌ناشده صورت بگیرد، ابتدا خاک و هوا و بعد آب را آلوده می‌سازد. با توجه به باد موسمی، ذرات به‌جامانده از سرب همراه با گردوغبار محیط گسترده را آلوده می‌کند.
این فلز سنگین به راحتی جذب بافت‌های مختلف از جمله برگ، ساقه، میوه‌ی گیاه و حبوبات می‌شوند و در نهایت به زنجیره‌ی غذایی انسان و دیگر حیوانات می‌پیوندد. براساس داده‌های علمی، تجمع زیاد این عنصر در بدن موجب تولد نوزاد نارس و عقب‌ماندگی ذهنی شدید کودکان می‌شود و انواع سرطان‌ها را نیز به همراه خواهد داشت. در نهایت و در درازمدت، در اثر آلودگی این فلز سنگین، گیاهان، از جمله درختان مقاوت شان را از دست داده و به مرور خشک می‌شوند.
این آلاینده در کنار صدمات جبران‌نا‌پزیر بر انسان‌ها و نباتات، بالای حیوانات نیز تأثیر گذاشته و عمر حیوانات را کاهش می‌دهد. فلز سمی سرب می‌تواند در محیط زیست پایداری خود را حفظ کرده و قادر است که حیات نسل بعدی را به مخاطره انداخته و عدالت بین‌النسلی را زیر پرسش ببرد.
اطلاعات روز: شما از اصطلاح «عدالت بین‌النسلی» گفتید، منظور این اصطلاح چیست؟
همایون: عدالت بین‌النسلی (Inter generational equality) به این مفهوم است که آلودگی زیست‌محیطی به‌عنوان یک میراث به نسل‌های دیگر انتقال می‌یابد و پایدار باقی می‌ماند. مثل استفاده از بمب در ناگاساکی و هیروشیما در جاپان که تا اکنون انسان‌ها نمی‌توانند از محصولات زراعتی آن استفاده کنند. زیرا امراض مختلف را سبب می‌شود و این همان آلودگی است که از گذشته به نسل امروز جاپان منتقل شده است. ترس ما همین است که این اتفاق در افغانستان نیز بی‌افتد.
اطلاعات روز: این آلودگی چگونه تأثیرش را روی اقتصاد نمایان خواهد کرد؟
همایون: همان‌طوری که قبلا یادآور شدم. آلودگی زیست‌محیطی استخراج سرب بدون درنظرداشت معیارها، تنها به محل استخراج آن خلاصه نمی‌شود. با درنظرداشت شرایط ایمنی و تخنیکی محدود، این آلودگی از طریق جریان آب‌وهوا ساحات بیشتری را آلوده می‌کند و زیان‌های گسترده‌ای اقتصادی را به‌بار می‌آورد. بیشتر از همه، اقتصاد و زراعت ولایت قندهار را متضرر می‌کند، به‌خصوص باغ‌های انار که سا‌ل‌ها بالای آن سرمایه‌گذاری شده است و یکی از منابع عایداتی مردم ولایت قندهار است.
شما می‌دانید که قندهار یکی از ولایت‌های صادر‌کننده‌ی انار در کشور بوده و سالانه میلیون‌ها دالر از بابت صادرات آن در کشورهای منطقه و فراتر از آن به کشاورزان نفع می‌رسد. اما با درنظرداشت برآوردها، با آلوده‌شدن محیط این میوه نیز متأثر می‌شود و استانداردهای منطقوی و بین‌المللی را از دست داده و شامل لیست سیاه واردات کشورها خواهد شد. به این ترتیب، ضربه‌ی جبران‌ناپذیری را بر اقتصاد محلی وارد خواهد کرد و «آفتابه خرج لحیم» خواهد شد.
اطلاعات روز: آیا استخراج تمامی مواد معدنی باعث این پیمانه آلوده‌زایی بر محیط زیست و سلامت حیات می‌شود یا تنها سرب؟
همایون: تمامی پروسه‌ی معدن‌کاری، از زمان اکتشاف آغاز و تا کانی‌آرایی، استخراج و حمل‌و‌نقل الی رسیدن به چرخه‌ی تولید مجدد و پس از آن، انواع مختلفی از آلاینده‌ها را چه به شکل‌های نقطه‌‌وار یا هم سیار، بر محیط زیست پخش می‌کند. کم‌وبیش همهی مواد پخش‌شده در اثر این کار آلاینده و به نحوی خطرناک اند. اما قابل نگرانی این است که سرب جزء فلزات سنگین میباشد و به علت داشتن نقطه‌ی ذوب پایین، به راحتی گاز سمی ایجاد می‌کند.
این عنصر با جذب‌شدن در آب، خاک، هوا و مواد غذایی، می‌تواند به راحتی وارد بدن انسان‌ها و سایر حیات شده و در کل قادر است تا امنیت و سلامت کل جامعه را دچار تهدید جدی کند.
اطلاعات روز: چندی قبل گزارش‌هایی از عقد چندین قرارداد معادن میان طالبان و شرکت‌های چینی شنیده می‌شد که اکنون خاموش شده است، چرا علاقهمندی شرکت‌های خارجی نسبت به تطبیق پروژه‌ها در افغانستان کاهش یافته است و حالا چگونه یک شرکت داخلی در شرایط کنونی حاضر به انجام چنین قرارداد بزرگ شده است؟
همایون: قسمی که در جریان هستید، پس از حملات پی‌هم داعش بر جان کارمندان شرکت‌های چینی در افغانستان، بیشتر کارمندان‌شان افغانستان را ترک کرده و در صدد پیداکردن راه بدیل برآمدند و یگانه راه معقول، سپردن قراردادها به شرکت‌های داخلی است؛ تجربه‌ای که بسیاری کشورها در مدیریت بحران به‌کار می‌برند.
جالب است این‌که بگویم شرکت خصوصی بلال بصیر یک شرکت ساختمانی است که در بخش معادن هیچ تجربه‌ای ندارد. من تمام شرکت‌هایی که در قسمت استخراج معادن تجربه دارند را فهرست‌وار می‌شناسم، چون «EIAS (ارزیابی اثرات محیطزیستی و اجتماعی)» این شرکت‌ها از طریق اداره‌ی ملی حفاظت محیط زیست طی مراحل می‌شود.
گزارش‌هایی که برای من رسیده‌اند نشان می‌دهد که شرکت بلال بصیر مربوط به یکی از اقارب نزدیک والی قندهار است و این شرکت با شرکت‌های چینی قرارداد بسته تا همهی روی و سرب استخراج‌شده را پس از پروسس به‌شکل آماده به اختیار شرکت‌های چینی قرار دهد.
معدن «بی‌بی‌‌گوهر» ولسوالی خاکریز ولایت قندهار در کنار داشتن روی و سرب، سرشار از ذخایری طلا و نقره و… نیز میباشد که شامل این قرارداد نیست و این‌که چگونه و براساس کدام شیوه‌ی نظارتی مدیریت می‌شود، پرسشی است که باید پاسخ آن را وزارت معادن و پترولیم طالبان به مردم بدهد.
اطلاعات روز: چرا چین، بزرگ‌ترین تولیدکننده‌ی معدنی سرب دنیا به سرب افغانستان علاقهمندی پیدا کرده است؟
همایون: چین بزرگ‌ترین مصرف‌کننده‌ی سرب تصفیه‌شده‌ی جهان است و با استخراج معادنش، میلیون‌ها شغل را ایجاد کرده است. اما پهلوی دیگر این موضوع، حقیقت تلخ و تاریک دیگری نیز است.
چین در سال‌های اخیر متوجه شده است که استخراج معادن، به‌ویژه سرب اثر ناگوار بر محیط زیست و سلامت شهروندان این کشور گذاشته و هزینه‌های پنهان زیادی را به‌بار آورده است که نسل‌های آینده‌ی این کشور را متأثر می‌کند.
این حقیقت باعث شده تا چین یک سلسله اصلاحات جدی را برای تأمین مواد مورد نیازش اتخاد کند. یکی از این تصمیم‌ها افزایش واردات سرب برای فعال نگه‌داشتن کارخانه‌ها است. عملکردی که سبب کاهش تولیدات آن در داخل کشورش شده و تا حدودی از آلودگی زیست‌محیطی می‌کاهد. این کشور پس از سال‌های ۲۰۱۷ توانسته است که قرار‌دادهای معادن مختلفی را در کشورهای آسیایی و آفریقای به هدف کاهش آلودگی‌ها در داخل کشورش بدست بیاورد و افغانستان یکی از این کشورها است.
اطلاعات روز: آیا استخراج تمامی فلزات سنگین کشنده و خطرناک است یا این‌که تنها سرب سلامت بشر و محیط زیست را به خطر می‌اندازد؟
همایون: نام تولید با آلودگی گره خورده و هر‌نوع پروسه‌ی تولیدی در معادن از زمان اکتشاف تا کانی‌آرایی به نحوی آلاینده‌ها را در محیط و اطراف خود منتشر می‌کند. در بین فلزات سنگین برخی از آن‌ها چون مس، روی و کبالت در مقیاس مناسب برای سیستم بیولوژیکی بدن ضروری است و وجود انسان و سایر حیات به آن‌ها نیاز دارد، اما برخی دیگر از فلزات سنگین مانند کادمیوم، سرب و آرسنیک برای گیاهان، حیوانات و انسان‌ها بسیار خطرناک است.