هر انسانی چه سالم یا بیمار، باید زندگی فعالی داشته باشد. بیماران کلیه‌ای نیز از این قاعده مستثنا نیستند و باید بیشتر مراقب سلامت و رژیم غذایی خود باشند. علاوه بر‌این، سیگار و الکول نیز می‌تواند به‌راحتی سلامت این افراد را به مخاطره بیندازد. البته نباید فراموش کرد تمرینات ورزشی مداوم از موارد ضروری در بهبود سلامت و کیفیت زندگی بیماران کلیه‌ای است.
افرادی که بیماری‌های مزمن گرده دارند یا در حال استفاده از دیالیز و گرده‌ی پیوندی هستند، محدودیت‌های زیادی را تجربه می‌کنند. در این میان می‌توان به دستورهای غذایی خاص، خوردن داروهای مختلف در زمان‌های مشخص، مراجعات مستمر به پزشک و محدودیت برای مسافرت اشاره کرد. به همین سبب، ورزش فعالیت بسیار مناسبی است که می‌تواند به بهبود زندگی این بیماران کمک زیادی کند. البته باید توجه داشت در افرادی که پیوند گرده انجام داده‌اند، معمولا گرده‌‌ها نزدیک به سطح پوست قرار دارند و ممکن است در برابر ضربات به وجود آمده هنگام ورزش، آسیب‌پذیرتر شوند. در این موارد برخی ورزش‌های تماسی مانند فوتبال، کشتی و هنرهای رزمی توصیه نمی‌شود، اما از این‌ها که بگذریم، ورزش حتا در بیماران سنگ‌ساز نیز می‌تواند تأثیر به‌سزایی داشته باشد. هم‌چنین از آن‌جا که بی‌تحرکی و رژیم غذایی نادرست می‌تواند در همه‌ی ما باعث بروز سنگ گرده شود، بهتر دانستیم در این رابطه با دکتر سیمین وحیدی، دارای بورد تخصصی جراحی گرده و مجاری ادراری گفت‌وگو کرده‌ایم.
چرا گرده به کارخانه‌ی سنگ‌سازی تبدیل می‌شود؟
نحوه‌ی کارکرد گرده با تصفیه‌ی خون و خارج کردن سودیم اضافی (نمک) و دیگر مواد زاید محلول در آب صورت می‌گیرد. در این مرحله غلیظ شدن ادرار باعث ته‌نشینی و رسوب این ترکیبات به داخل گرده می‌شود. با این تفاسیر رسوب‌های تشکیل شده در کنار یک‌دیگر قرار گرفته و سنگ سختی به وجود می‌آید. البته اسیدی یا قلیایی بودن ادرار نیز می‌تواند باعث به‌وجود آمدن سنگ در گرده شود. این سنگ‌ها غالبا در گرده به وجود می‌آیند، اما می‌توانند در هر جای دیگری از مجاری ادراری مانند مثانه یا در لوله‌های جمع کننده‌ی ادرار نیز تشکیل شود. سنگ‌ها انواع مختلفی دارند و حدود 80 درصد آن‌ها از ترکیب کلسیم و عناصر دیگر به وجود می‌آیند. به جز کلسیم، اگزالات نیز در به وجود آمدن سنگ گرده مؤثر است. هم‌چنین موادی مانند سیستین، استراویت و اسیداوریک هم می‌توانند سر منشای ساخت این سنگ‌ها باشند. این موضوع نشان میدهد علاوه بر عوامل ژنتیکی، رژیم غذایی نیز می‌تواند نقش مهمی در تولید سنگ بازی کند.
چه عواملی باعث به وجود آمدن سنگ گرده می‌شود و چه باید و نبایدهایی در این باره وجود دارد؟
از نشانه‌های سنگ گرده، درد بسیار زیاد است که پزشکان این درد را معادل درد زایمان خانم‌های باردار می‌دانند. چنین دردی در قسمت پایین شکم احساس شده و گاهی تا کشاله‌ی ران‌ها نیز کشیده می‌شود. مسلما هیچ‌کس دوست ندارد درد گرده را حتا برای چند لحظه‌ی کوتاه تجربه کند. بنابراین، پیش از هر‌چیز، اولین و مهم‌ترین موردی که باید به آن اشاره شود، درصد احتمال دچار شدن افراد به این بیماری است. تنها در 5 درصد بیماران سنگ‌ساز، سنگ گرده زمینه‌ی ارثی دارد و در 95 درصد باقی‌مانده عوامل محیطی مانند رژیم ناسالم غذایی، تحرک نداشتن و مقدار ناکافی مصرف مایعات زمینه‌ی ایجاد سنگ گرده را فراهم می‌کند. پژوهش‌ها نشان می‌دهند سنگ‌سازی در افرادی که خود را سنگ‌ساز ندانسته یا حتا زمینه‌های ارثی در آن‌ها دیده نمی‌شوند، به‌راحتی قابل کنترول و پیش‌گیری است. برای این کار همه‌ی افراد باید موارد خاصی را دنبال کنند. در زمینه‌ی رژیم غذایی توصیه می‌شود مصرف پروتین‌ها، به‌ویژه پروتین‌های حیوانی محدود شود. بهتر است روزانه حدود نصف ران مرغ یا یک کف دست گوشت خورده شود. مورد دوم مربوط به مصرف نمک است. باید توجه داشته باشید مصرف نمک را محدود و از غذاهای شور پرهیز کنید. هم‌چنین با غذا پیاز بخورید، چون پتاشیم موجود در پیاز باعث تعدیل جذب نمک (سودیم) در بدن می‌شود. در این رژیم جایی برای چربی نداریم و باید سرخ کردن را به حداقل رساند. بهتر است غذاها را آب‌پز یا کبابی کنید. درباره‌ی قند و شکر نیز باید به همین ترتیب رفتار شود، چون این مواد مانند سمی سفید بوده و بهتر است عسل یا شیرینی‌های طبیعی را جا‌گزین کنید. حتا هنگام ورزش وقتی با افت قند خون مواجه می‌شوید، نباید از نوشابه‌های انرژی‌زای ورزشی استفاده کنید؛ به دلیل این که قند موجود در این نوشیدنی‌ها ساکارز است. ساکارز هنگام دفع از گرده به فیلترهای آن آسیب زده و ضررش از قند و شکر نیز بدتر است.
در رژیم گفته شده آیا ممنوعیتی برای خوردن میوه و سبزی وجود دارد؟
خوردن میوه و سبزی مبحث دیگری را در رژیم غذایی همه‌ی افراد ایجاد می‌کند. این موضوع به مقدار مصرف آن‌ها بستگی دارد. روزانه مصرف حدود نیم کیلو میوه و سبزی، به‌ویژه در افراد سنگ‌ساز مفید است. توصیه می‌شود این مقدار، میوه‌های مختلفی را شامل شود. میوه دارای سیترات است و از سنگ‌سازی گرده جلوگیری می‌کند. البته نباید فراموش کرد، در میان برخی میوه و سبزی‌ها اگزالات وجود دارند و مصرف بالای آن را باید محدود کنید. بادام زمینی، توت فرنگی و ریواس از این دسته بوده و دارای اگزالات بالایی هستند. برای نمونه، از خوردن خورش ریواس پرهیز کرده یا حداکثر دو‌تا سه عدد توت فرنگی خورده شود. ما به اصطلاح میوه‌خور هستیم و در یک وعده به صورت یک‌جا ظرفی کامل از توت فرنگی را می‌خوریم؛ چنین کاری کاملا اشتباه است! ناگفته نماند، به طور کلی سبزی‌هایی که برگ‌های تیره‌تری دارند، حاوی اگزالات بالایی بوده، ولی ممنوعیتی برای خوردن آن‌ها وجود ندارد. درباره‌ی مرکبات نیز باید مصرف بیش از حد آن‌ها را برای وجود اگزالات بالا محدود کنید. این رژیم غذایی برای همه‌ی افراد مناسب است و می‌توانید با رعایت آن از احتمال ابتلا به سنگ گرده جلوگیری کرده و در کنار آن به‌راحتی به ورزش دل‌خواه خود بپردازید. انتظار می‌رود با استفاده از این روش بتوانید عادت‌های بد غذایی خود را کنار گذاشته و سلامت خود و خانواده‌ی‌‌تان را برای سالیان دراز تضمین کنید.
اشاره‌ای به عادت‌های بد غذایی افراد شد، آیا خوردن چای زیاد ما نیز می‌تواند برای گرده تهدیدی باشد؟
چای هم یکی از آن نوشیدنی‌هایی است که باید در مصرف آن دقت شود. در چای‌هایی که رنگ سیاه‌تری دارد، اگزالات بالایی وجود دارد که باعث سنگ‌سازی می‌شود. درست بر عکس چای‌های تیره، چای سبز می‌تواند سنگ‌سازی را کاهش بدهد. بد نیست بدانید چای و قهوه‌های فوری نیز حاوی اگزالات بسیار بالایی هستند. نکته دیگری که هنگام دم‌کردن چای باید به یاد بسپاریم، مربوط به مقدار زمان جوشیدن برگ‌های چای است. حتما بعد از دم کشیدن چای تفاله‌های آن را خارج کنید، چون هرچه برگ‌های آن مدت زمان بیش‌تری در آب جوش بمانند، اگزالات بیش‌تری تولید می‌شود. بهتر است هنگام دم‌کردن چای برای بهبود کیفیت و خاصیت آن میوه‌های تازه را به دل‌خواه به آب غوری اضافه کنید. این میوه‌ها می‌توانند یک تکه هلو، ناک، آلبالو و میوه‌های مختلف دیگری باشند. با این کار به محتویات چای سیترات و مقداری ویتامینC اضافه می‌شود و از طرفی اثرات سو اگزالات هم کاهش می‌یابد. این موضوع شامل حال گل‌ها نیز است. می‌توانید با افزودن دارچین، هل، بهارنارنج و… از خواص مشابهی بهره بگیرید. البته برخی افراد از میوه‌های خشک استفاده می‌کنند که این روش زیاد مناسب نیست. این میوه‌ها حاوی مواد نگه‌دارنده‌اند. حتا اگر میوه‌ها را بدون نگه‌دارنده در منزل خشک کنید، به طور کلی نصف ویتامین C هنگام خشک شدن از بین خواهد رفت.
از آن‌جا که کلسیم می‌تواند در سنگ‌سازی گرده مؤثر باشد، آیا بهتر نیست بیماران کلیوی از مصرف آن پرهیز کنند؟
سال‌های بسیاری مردم گمان می‌کردند افرادی که گرده‌ی سنگ‌ساز دارند، نباید لبنیات بخورند، اما برخلاف تصور همه، باید بگوییم این موضوع تصوری کاملا اشتباه است. حتا در افراد سنگ‌ساز نیز ممنوعیتی برای استفاده از لبنیات وجود ندارد، بلکه با اعمال محدودیت می‌توانند از کلسیم موجود در این مواد نیز بهره ببرند. توصیه می‌شود روز سه گیلاس شیر مصرف کنید. یک گیلاس شیر مساوی با نصف گیلاس ماست، یک عدد قروت یا یک گیلاس دوغ است؛ بنابراین، همین مقدار مصرف در زندگی امروزی مقدار مناسب و بالایی را به خود اختصاص میدهد. ناگفته نماند، ترتیب مصرف مواد غذایی در هر وعده نیز اهمیت دارد. برای انجام صحیح این کار ابتدا یک گیلاس آب یا لبنیاتی مانند ماست و دوغ میل کنید. بعد از آن سوپ خورده و سپس سراغ مصرف غذاهای جامد بروید. یک ساعت بعد از پایان غذا یک گیلاس آب و در آخر یک وعده میوه بخورید. این ترتیب را همه افراد باید رعایت کنند. این کار از تداخل باز جذب آهن گوشت و رقابت آن با جذب کلسیم جلوگیری می‌کند. اگر این روش را انجام ندهید، در این رقابت کلسیم برنده‌ی میدان خواهد بود؛ بنابرین، چنین شیوه‌ای را نباید هرگز از یاد ببرید.
برخی برای بهبود کیفیت زندگی بیماران کلیوی، به‌ویژه در سنگ گرده، توصیه می‌کنند ورزش کنیم. نظر شما چیست؟
همه‌ی افراد باید بدانند آب آشامیدنی را چه زمان و به چه میزانی بنوشند. مصرف دقیق آب ابتدا به اندازه‌ی یک گیلاس پیش از هر وعده‌ی غذایی است. یک گیلاس دیگر باید بعد از پایان هر وعده‌ی غذایی نوشیده شود که این تعداد را به شش گیلاس می‌رساند. اگر ساعت 10 صبح و 5 بعدازظهر نیز به صورت میان‌وعده، یک گیلاس آب دیگر مصرف شود، هشت گیلاس آب را در زمان مناسب مصرف کرده‌اید.
سنگ‌های گرده را با ورزش خرد کنید
به همه‌ی افراد توصیه می‌شود برای جلوگیری از سنگ‌سازی گرده‌‌های خود در منزل نرمش‌های خاصی انجام دهند. البته این نرمش‌ها برای ورزش‌کاران نیز ضرورت دارد. ابتدا روی زمین دراز کشیده و دست‌های خود را صاف و کشیده در بالای سرتان قرار بدهید. سپس غلت زده و از یک پهلو به روی شکم خوابیده و این کار را در جهت مخالف نیز تکرار کنید. البته این غلت می‌تواند کامل نباشد تا فرد دچار سرگیجه نشود. چنین نرمشی‌هایی برای همه‌ی افراد و به‌ویژه بیماران سنگ‌ساز مفید است و ادامه‌ی این کار باعث می‌شود رسوبات بیش‌تری از کلیه‌ها دفع شود. در ورزش‌های دیگری مانند شنا کردن در آب جمناستیک، یوگا، پیلاتس و هر ورزشی که شکم با زمین تماس دارد، همین خاصیت وجود دارد. نکته‌ی جالب توجه دیگر درباره‌ی فواید نماز خواندن است. افرادی که نماز مستحبی بیش‌تری می‌خوانند و سجده‌ها و رکوع‌های طولانی‌تری دارند، کمتر دچار سنگ‌سازی کلیه‌ها می‌شوند. این موضوع برای قرار گرفتن فرد در حالت خاصی است که باعث خروج آسان رسوبات از کلیه‌ها می‌شود. دفع سنگ‌های گرده روش‌های مختلفی دارد و دفع اندازه‌های بزرگ حتما باید به روش‌های کلینیکی و پزشکی صورت گیرد. سنگ‌های گرده ممکن است انسدادی یا غیرانسدادی باشند. اگر سنگی انسداد ایجاد کند، معمولا با درد بسیار زیادی همراه خواهد بود. درباره‌ی سنگ‌های کوچک‌تر زمانی که اندازه‌ی آن حدود شش تا هفت میلی‌متر است، غلت زدن روی زمین به دفع سنگ کمک می‌کند. تأکید میکنم هنگام دفع این‌گونه سنگ‌ها از مسکن‌هایی که مخدر دارند یا شل کننده‌ی عضلات هستند، استفاده نکنید. این تابلیت‌ها باعث به تعویق افتادن دفع سنگ می‌شوند. ناگفته نماند برای درمان سنگ‌هایی که در حالب قرار می‌گیرند، طناب زدن نیز راهکار مناسبی است. اگر افراد سالم و بیمار به همه توصیه‌هایی که تاکنون گفته شده توجه ویژه‌ای داشته باشند، دیگر کسی از درد سنگ گرده رنج نمی‌برد و متحمل هزینه‌های درمانی گزاف نخواهد شد.