گزارشی از بازسازی قصر دارالامان
در انتهای جاده‌ی دارالامان، با دیوارهای استنادی بلندی روبه‌رو می‌شویم که در این اواخر ساخته شده‌اند. به این ترتیب قصر دارالامان محاط به دیوارهای بلندی است که دیدن آن را برای عابران ناممکن می‌کند. محمد اشرف غنی فرمان بازسازی این قصر را داده است و کار بازسازی آن نیز شروع شده است. قصری که طرح ساخت آن به دوره‌ی امیر امان‌الله خان می‌رسد.
هنگامی که امیر امان‌الله در ماه جون 1928 از یک سفر هفت ماهه به کشورهای اروپایی و آسیایی به کشور برگشت، نقشه‌اش را جهت دوره‌ی جدید اصلاحات طرح نمود. اصلاحاتی که شورش درحال ظهور در افغانستان را به پیش انداخت و موجی از مخالفت‌ها را علیه او به راه انداخت. به‌قول میر محمد صدیق فرهنگ، شاه که مشاهده‌ی تمدن اروپا چشمانش را خیره ساخته بود، در صدد آن شد تا بزرگ‌ترین تغییرات را در کم‌ترین مدت در زندگانی ملی وارد کند؛ از جمله تغییر لباس سنتی مردم به سبک اروپایی، انتخاب بیرق جدید، تعلیم یک‌جایی دختران و پسران، تغییرات در روزهای تعطیل هفته و اعلان رفع حجاب با یک حرکت دراماتیک ملکه که به‌تاریخ 2 اکتوبر در یک مجلس عام حجاب را از رویش به‌دور انداخت.
به روایت «افغانستان در پنج قرن اخیر» در سال‌های اخیر پادشاهی امان‌الله خان، آهسته‌آهسته تحولی در مزاج او رخ داد که بر نحوه‌ی کار او هم موثر افتاد. به این تفصیل که در پهلوی حب جاه و شهرت، به تفریح و تجمل هم علاقه پیدا کرد. نه‌تنها خودش مبالغ هنگفتی را در تعمیر قصرهای دارالامان و تجملات جشن و امثال آن به‌کار می‌برد، بلکه همکارانش را هم در ضمن عصری ساختن طرز زندگی‌شان به کارهایی تشویق می‌کرد که اجرای آن با معاش اندک، بدوک استفاده‌ی ناجایز امکان‌پذیر نبود و به این صورت می‌توان گفت که شاه به‌طور غیرمستقیم در ترویج فساد اداری دست داشت.
اما محمد اشرف غنی و دخترش مریم غنی در مقاله‌یی نوشته‌اند که امان الله در دوران کوتاه سلطنت خود (1919-1929) برنامه‌های بلندپروازانه‌ی مدرنیزاسیون از بالا را آغاز کرد که با شورش از پایین قطع شد. برنامه‌ی گسترده‌ی شهری با تکمیل بخشی از «شهر جدید» دارالامان در جنوب کابل یکی از این اقدامات شاه بود.
در این مقاله آمده است: «اصلاحات و شکست امان الله هر دو به الگویی برای نسل جدید مدرن‌سازان افغان تبدیل شده است؛ کسانی که بارها و بارها به پروژه‌های ناتمام او بازگشته‌اند و تنها تسلیم نقاط کور برنامه‌های او و سقوط در راه خود شده‌اند.»
اکنون و پس از دهه‌ها محمد اشرف غنی به‌عنوان رییس‌جمهور افغانستان دو جلسه‌ی کاری‌اش را در دل ویرانه‌یی برگزار کرده است که روزگاری شاه امان‌الله آن را برای دستگاه حکومت خودش ساخته بود. رییس‌جمهور همچنان در افتتاحیه‌ی کار بازسازی قصر دارالامان گفته بود که امید است با گذاشتن این قدم «فصل ناتمام تاریخ افغانستان» که به ما به میراث مانده، تکمیل شود.
این گزارش سعی دارد تا جایگاه و پیشینه‌ی «قصر دارالامان» را معرفی نماید.
قصر دارالامان
در سال 1928 امان الله پس از بازگشت از 12 کشور اروپایی و آسیایی به فکر اعمار قصر دارالامان افتاد. براساس گزارش تیم بازسازی قصر دارالامان، طرح اولی چنان بوده است که باید از فارم طبیعی به فارم شهری رسید؛ یعنی بعد از آن‌که در آن زمان تپه‌های چهلستون، دارالامان، دهمزنگ و تپه‌ی تاج‌بیگ به‌حیث نقاط برجسته‌ی طبیعی تثبیت شد، گفتند باید این نقاط بارز با سرک‌های وسیع شهری یا شریان‌های اصلی شهری وصل گردد تا بقیه سیستم مواصلات شهری از روی همین فارم شهری به‌وجود بیاید. با توجه به این طرح، هرگاه شهریان در یکی از این جاده‌های اصلی گشت‌وگذار می‌نمایند، مقابل‌شان یک قصر باشکوه بالای تپه‌ی سبز در یک ارتفاع نسبتاً بالاتر که محیط همجوار خود را عظمت می‌بخشد، موقعیت داشته باشد.
محمد اشرف غنی و دخترش نوشته‌اند که «دارالامان» به معنای «بنای صلح» میباشد و هم نام ناحیه‌یی است که امان الله آن‌را «شهر جدید» ایده‌آل خود تصور می‌کرد و هم نام قصر دارالامان است که قرار بود مرکز بودوباش او باشد. آنان می‌نویسند: «درحالی‌که برنامه‌های بلندپروازانه‌ی امان الله برای این ناحیه به‌گونه‌ی کامل محقق نشد، اما کار قصر دارالامان در زمانی که شورش‌گران روستایی او را در سال 1929 مجبور به تبعید کرد، تقریبا تکمیل شد.»
در این مقاله آمده است که یک مهندس فرانسوی نقشه‌ی اصلی آن‌را ترسیم کرد اما پس از آغاز روابط دیپلماتیک میان افغانستان و آلمان، شهردار برلین «والتر هارتن» را با یک تیم 22 نفره‌ی مهندسان و طراحان شهر در ماه اکتوبر سال 1926 به کابل فرستاد.
تیم هارتن که مسئولیت تهیه‌ی پلان ناحیه به‌شمول تهیه‌ی مشخصات دقیق قصر را به عهده داشت، نقشه‌ی این قصر را ترسیم کرد: بلندای قصر 33 متر، 150 اتاق بزرگ و کوچک، هر طبقه دارای 5400 متر مربع، تئاتر بیضوی شکل در طبقه‌ی سوم برای مجلس، محلی برای نشست پارلمان، طبقه‌ی اول مشرف به جاده‌ی بزرگ برای دفتر شاه، سکرتریت مخصوص او و اداره‌ی قضا.
پس از آن‌که امان الله خان به قندهار گریخت و سپس تبعید شد، قصری که او برای خود و دستگاه دولتی‌اش ساخته بود، تبدیل به دانشکده‌ی طبی دانشگاه کابل شد. سپس مکانی شد برای ذخیره‌ی کشمش، وزارت مالیه، وزارت فواید عامه، وزارت عدلیه و دادگاه عالی، وزارت دفاع، پایگاه مجاهدین، کمپ مهاجرین و خانه‌ی موقت برای بیجاشدگان. این قصر در جنگ‌های چهار دهه‌ی اخیر در کشور تخریب گردید و پس از یازده‌ی سپتامبر مکانی شد برای ضبط سکانس‌های فیلم: از جمله فیلم «پنج عصر» به کارگردانی سمیرا مخملباف که در آن نقره آرزو دارد رییس‌جمهور افغانستان شود.
اما تیم بازسازی قصر دارالامان در گزارش خود نوشته است: سال 1307 تا 1335 مقر دفاتر شاه و پیش‌بینی برای پارلمان، سال 1336 تا 1348 مقر وزارت فواید عامه، سال 1348 تا 1350 مقر وزارت عدلیه، سال 1350 الی 1355 مقر وزارت دفاع ملی.
قصر رویاهای رها شده در آتش
قصر دارالامان سه بار در قرن بیستم در آتش سوخته است. براساس نوشته‌ی محمد اشرف غنی و دخترش، این قصر بار نخست در 14 دسامبر سال 1968، بار دوم به تاریخ 27 دسامبر سال 1979 و بار سوم به تاریخ 7 مارچ 1990 حریق شده است.
در ششم جدی سال 1358، هنگامی که حفیظ الله امین شماری از اعضای کابینه را برای صرف نان چاشت دعوت کرده بود، نیروهای ویژه‌ی شوری به قصر تاج‌بیگ حمله کرده و حفیظ الله امین، رییس‌جمهور افغانستان و دبیر کل حزب دموکراتیک حلق را کشتند. قصر دارالامان نیز به‌دلیل انداختن نارنجک توسط نیروهای اپراتیفی اسپتناز آتش گرفت؛ نیروهایی که بر دارالامان مسلط شده بودند به قصد کشتن حفیظ الله امین در مسیر قصر تاج‌بیگ در بالای تپه بودند.
آتش‌سوزی سال 1990 نیز در اثر فیر راکت بر قصر دارالامان از سوی نیروهای دولتی طرفدار داکتر نجیب الله زمانی صورت گرفت که شهنواز تنی، وزیر دفاع حکومت داکتر نجیب تلاش کرد در تبانی با گلبدین حکمیتار و مجاهدین حزب اسلامی از این قصر کودتا کند. این قصر در آن زمان مقر وزارت دفاع ملی بود.
محمد اشرف غنی و مریم غنی به نقل از روزنامه‌ی دولتی اصلاح نوشته‌اند: «قصر دارالامان در اوایل ظهر آتش گرفت و تا ساعت 12:30 شب آتش‌سوزی در آن ادامه یافت. یک منبع در وزارت کار اشاره کرد که آتش در طبقه‌ی سوم متمرکز بود؛ جایی که دیپارتمنت‌های سرک‌ها، بندها و کانال‌ها، بخش‌های اداری، انجنیری و شرکت عمومی کار در آن قرار داشت. آتش‌نشان‌ها ساعت 2:30 عصر به محل رسیدند، اما به‌دلیل اینکه طبقه‌ی سوم 18 متر بلند بود، آتش بعد از تلاش‌های زیاد کنترل شد. نخست‌وزیر اظهار ناراحتی شدید کرده و دستور داده است که این ساختمان با ارزش و تاریخی به‌زودی بازسازی شود.»
در آن زمان زمزمه‌هایی در شهر کابل وجود داشت که تخریب قصر را به‌دلیل عدم تحمل خاندان حاکم به امان الله خان نسبت می‌داد و خاندان شاهی را به تخریب آن متهم می‌کرد. پس از آن تحقیقاتی که صورت گرفت، نشان داد که برخی از مسئولان پایین‌رتبه‌ی دولتی مقصر شناخته شدند. این مسئولان از وظیفه برکنار و مجبور شدند دارایی‌های خود را بفروشند تا خسارت دولتی را جبران کنند. دلیل اینکه چرا این مسئولان محل کار خود را آتش زده‌اند، در اسناد رسمی به آن اشاره‌یی نشده است.
مجاهدین
بنای صلحی را که امیر امان‌الله خان برای دستگاه دولتی‌اش ساخته بود، در زمان مجاهدین تبدیل به دیوار زخم‌خورده با سوراخ‌های مرمی و دست‌خط‌های نامنظم گردید. «او مجاهد، راه مبارزه را اتخاذ کن، شمشیر به دست بگیر تا آن‌ها بدانند که این‌جا سرزمین هر کثافت نیست، این سرزمین پاک و مقدس افغانستان است»، «هیچ نقصی در اسلام نیست، نقص در مسلمانی ما است»، «گلبدین یک خاین ملی است»، «تا زمانی‌که جنگ است، ما ثابت‌قدم خواهیم بود» و «تو تا زمانی جنگ می‌کنی که پول جنگ وجود داشته باشد» از دست‌خط‌هایی است که بر بدن زخمی این قصر نوشته شده است.
درگیری میان گروه مجاهدین در دهه‌ی 1990 شهر را به چندین بخش تقسیم کرد و دارالامان به پایگاه و هدف اصلی تبدیل شد. به گفته‌ی محمد اشرف غنی و مریم غنی، در جریان گرفتن مجدد کابل از طالبان، بمب امریکایی که از سه طبقه تا طبقه‌ی هم‌کف قصر پایین رفت، سوراخ بزرگی را در مرکز قصر به‌وجود آورد.
احیای هنر معماری دوران امانیه
قصر دارالامان سال‌ها به دور از توجه همگان با زخم‌های فروانی بر بدنش در گوشه‌یی به حال خودش رها شد. دو دهه پس از آن کابینه‌ی محمد اشرف غنی، رییس‌جمهور، به تاریخ 19 حوت 1394 پروژه‌ی بازسازی قصر دارالمان را مورد تصویب قرار دارد.
هدف از بازسازی دوباره‌ی این قصر حفظ میراث‌های فرهنگی و تاریخی کشور، جلب و جذب توریزم و احیای هنر معماری دوران امانیه گفته شده و براساس طرحی که از سوی وزارت شهرسازی تهیه شده است، در پنج مرحله با هزینه‌ی 20 میلیون دالر امریکایی بازسازی می‌شود.
تیم بازسازی قصر دارالامان به کارش آغاز کرد و مطابق سروی‌یی که انجام دادند، مشکلات عمده‌ی این قصر را چنین برشمردند:
1- بیش از 50% تخریب اساسی ساختمانی
2- 100% تخریبات کلی سطحی و زیربنایی
3- از بین رفتن 100 % سیستم آبرسانی، تخنیکی و برق‌رسانی
4- از بین رفتن 100% محوطه و ساحه‌ی اطراف
5- عوارض تخنیکی در استراکچر
6- عوارض تخنیکی در سیستم سقف (چت) به دلایل بمبارد و زلزله
7- سیستم آبرسانی به‌طور کامل عوارض دارد و باید مجدداً طراحی و اعمار گردد
8- سیستم عایق‌بندی چت‌ها و ایزولازاسیون عوارض جدی دارد که باید مجدداً طراحی و اصلاح گردد
9- سیستم عایق‌بندی اطراف قصر به‌دلیل قدمت بسیار از بین رفته است به همین دلیل نم و رطوبت قصر را تهدید می‌کند
10- زلزله‌ی اخیر صدماتی به استراکچر بنا وارد کرده است که باید در بعضی از نقاط استراکچر محکم‌کاری گردد
11- به‌دلیل وجود نم و رطوبت در قصر بعضی از گچ‌کاری‌ها، رسامی‌ها و مینیاتورها از بین رفته یا در حال از بین رفتن است که در اسرع وقت باید اصلاح و اعمار گردد
پس از آن و به تاریخ 10 جوزای سال جاری خورشیدی با حضور رییس‌جمهور و مقام‌های ارشد حکومت وحدت ملی نوار بازسازی قصر تاریخی دارالامان قطع گردید و رییس‌جمهور به‌صورت نمادین نخستین جلسه‌ی کمیسیون عالی توسعه‌ی شهری افغانستان را در میان ویرانه‌هایی این قصر برگزار کرد.
طرح‌های پیشنهادی برای استفاده از قصر
وزارت شهرسازی در گزارشی در مورد پروژه‌ی بازسازی قصر دارالامان نوشته است که با توجه به جلسات مختلف با وزارت‌خانه‌های دخیل و متخصصان طراحی و معماری و بنیاد آغا خان چند پیشنهاد برای استفاده از این قصر مطرح شده است؛ هوتل و مهمان‌خانه، کتابخانه، دفاتر اداری پارلمان جدید و تشریفات ریاست‌جمهوری و نگارخانه‌ی فرهنگی.
هر یک از این چهار طرح مزایا و معایب خاص خودش را دارد که در ادامه به آن پرداخته می‌شود.
1. هوتل و مهمان‌خانه
وزارت شهرسازی در گزارش پروژه‌ی قصر دارالامان نوشته است که «ایجاد منبع درآمد برای دولت» و «بازسازی و نوسازی تعمیر» از مزایای این طرح میباشد. اما «از بین رفتن معماری و سبک‌های دوره‌های مختلف»، «همخوانی نداشتن معماری تعمیر با کاربرد»، «مشکلات تخنیکی از جمله آبرسانی، تشناب‌ها»، «بر نداشتن وزن زیاد بابت کاربرد هوتل»، «از بین رفتن تدریجی بنا و تعمیر»، «سخت بودن نگهداری و مراقبت»، «مشکلات امنیتی برای حفاظت از ساحه‌ی هوتل» و «وجود تشناب در هر منزل و اتاق در زمان طولانی باعث نم و رطوبت در تعمیر خواهد شد»… از جمله معایب این طرح گفته شده است.
در گزارش وزارت شهرسازی در مورد این طرح آمده است: «در این رابطه قبلاً نقشه‌هایی توسط یک شرکت ترکی با کاربری مهمان‌خانه و با قرارداد اداره‌ی امور در سال 1385 تهیه شده است که در این طرح برای کلیه اتاق‌ها تشناب و حمام در نظر گرفته شده و معماری و طراحی سابقه از بین رفته است. این طراحی مورد قبول وزارت امور شهرسازی، وزارت اطلاعات و فرهنگ و بنیاد آغاخان نمی‌باشد».
2. کتابخانه
دومین طرح پیشنهادی برای تعمیر قصر دارالامان «کتابخانه» است. «ایجاد مرکزی برای مطالعه»، «بازسازی و نوسازی تعمیر» و «ایجاد مکانی مناسب برای کتاب‌خوانی» از مزایای این طرح گفته شده است.
اما معایب این طرح از مزایای آن بیشتر است: «بر نداشتن وزن زیاد برای کتابخانه»، «از بین رفتن تدریجی بنا و تعمیر به‌دلیل استفاده‌ی زیاد مراجعه‌کنندگان»، «سخت بودن نگهداری و مراقبت به‌دلیل حجم زیاد کتب»، «استفاده‌ی زیاد اطفال و عدم نگهداری صحیح» و «وجود زیاد تشناب باعث نم و رطوبت زیاد در تعمیر خواهد شد» از جمله معایب این طرح است.
3. دفاتر اداری پارلمان
سومین طرح پیشنهادی، استفاده از قصر دارالامان به‌حیث دفاتر اداری پارلمان جدید است، طرحی که معایب آن دوچند مزایای آن میباشد.
«ایجاد مرکز جداگانه برای پارلمان» و «نزدیکی به پارلمان» از مزایا و «عدم هماهنگی تعمیر با کاربری»، «از بین رفتن تدریجی بنا و تعمیر به‌دلیل استفاده‌ی زیاد مراجعه‌کنندگان»، «سخت بودن نگهداری و مراقبت به‌دلیل حجم رفت‌وآمد» و «وجود زیاد تشناب باعث نم و رطوبت زیاد در تعمیر خواهد شد» از معایب این طرح است.
4. تشریفات ریاست‌جمهوری و نگارخانه‌ی فرهنگی
این طرح از مزایای بیشتری برخوردار است و معایب آن نسبت به سه طرح قبلی اندک است.
«ایجاد مرکز تاریخی برای مطالعات گذشته و حال»، «بازسازی و نوسازی تعمیر به سبک سابق»، «ایجاد مکان زیبا و فرهنگی برای نشان دادن فرهنگ افغانستان»، «همخوانی داشتن با معماری و طراحی سابقه»، «به‌دلیل موجودیت مراکز فرهنگی و موزیم ملی در اطراف آن همخوانی مناسبی با سایت دارالامان دارد»، «احیای سبک معماری امانی»، «عدم وارد کردن وزن زیاد به تعمیر و کاهش عمر ساختمان»، «عدم وجود تشناب‌های زیاد در منازل و استفاده‌ی صحیح از فضاها»، «امکان نورپردازی علمی و اصولی»، «امکان استفاده از آن برای دعوت مهمانان خارجی و بین‌المللی» و «طراحی بخشی از قصر به‌عنوان تاریخچه‌ی زندگی شاه امان‌الله غازی» از مزایای این طرح است. در مقابل «سخت بودن نگهداری و مراقبت» و «استفاده‌ی زیاد مراجعه‌کنندگان» از معایب این طرح گفته شده است.
در متن گزارشی که از وزارت شهرسازی به‌دست آورده‌ایم، چهار پیشنهاد با روش SWOT مقایسه شده است. وزارت شهرسازی با بررسی هر چهار روش و مشخص نمودن نقاط ضعف و قدرت آن و از طریق ماتریس ارزیابی داخلی یا IIM به این نتیجه رسیده است که پیشنهاد چهارم (موزیم و مرکز فرهنگی) بهترین حالت استفاده از این ساختمان است.
به این ترتیب، پس از دو دهه، قصری که نماد ویرانی و تباهی بود، قرار است دوباره به نمادی از پیشرفت و اقتدار بدل شود. آیا این قصر این بار عمر بیشتری خواهد کرد؟ آینده به آن پاسخ خواهد داد.
