حمید فرهادی
منار «جام» کهن‌سال‌ترین منار آجری جهان و شهکار دوره‌ی دودمان غوریان در آستانه‌ی نابودی و فروریزی قرار گرفته است.
منابع محلی از ولایت غور خبر می‌دهند که ناامنی‌ها تهدیدهای جدی برای منار جام به بار آورده است و حتا گروه طالبان می‌خواهند که با بمب‌گذاری این منار تاریخی را از بین ببرند.
عبدالحی خطیبی سخن‌گوی والی غور در صحبت با روزنامه اطلاعات روز می‌گوید آن‌ها گزارشی دریافت کرده‌اند که گروه طالبان در صدد از بین بردن این منار هستند: «ما گزارش‌هایی در دست داریم که طالبان تصمیم دارند منار جام را انفجار دهند»
منار جام در ولسوالی «شهرک» ولایت غور موقعیت دارد و در ماه‌های اخیر وضعیت امنیتی در این ولسوالی خوب گزارش نمی‌شود. بر بنیاد گفته‌های منابع محلی، از سه ماه قبل «دره‌ی جام» که منار جام نیز در آن‌جا موقعیت دارد در کنترل گروه طالبان قرار گرفته است و نیروهای امنیتی و گروه طالبان هرازگاهی در این محل به زدوخورد‌های مسلحانه می‌پردازند.
نظرمحمد ثاقب آمر حفظ آبدات تاریخی ریاست اطلاعات و فرهنگ غور می‌گوید که قبلا یک گروه 20 نفری مربوط به «قطعه 012 براي حفاظت از آثار باستاني» برای حفاظت و نگهداری منار جام توظیف بود، اما به‌دنبال تشدید حملات طالبان، این گروه ناگزیر به ترک محل شد و اکنون منار جام در وسط قلمرو دولت و گروه طالبان قرار دارد.
آقای ثاقب می‌گوید، اخیرا در نتیجه‌ی درگیری میان نیروهای دولتی با طالبان پارچه‌هایی از ماین و بمب‌ها به منار اصابت کرده است که این موضوع حیات منار را به‌شدت تهدید می‌کند.
در همین حال، کرام‌الدین رضازاده نماینده‌ی غور در مجلس نمایندگان نیز می‌گوید که زمزمه‌هایی شنیده شده که طالبان می‌خواهند این منار را از بین ببرند و دلیل آن هنوز مشخص نشده است.
صابر مومند، سخن‌گوی وزارت اطلاعات و فرهنگ می‌گوید که این اداره تا کنون گزارشی از احتمال تخریب منار جام دریافت نکرده است، اما وی این کار را از گروه طالبان بعید نمی‌داند.
آقای مومند نیز می‌گوید که جنگ میان نیروهای دولتی و گروه طالبان در این ساحه، حیات منار جام را تهدید می‌کند: «ما از ارگان‌های امنیتی و شورای امنیت ملی تعهد گرفتیم که در قسمت حفظ آثار باستانی توجه جدی داشته باشند.»
تهدیدها شدت یافته است
تنها درگیری و جنگ نیست که حیات منار جام را نشانه گرفته و باعث نگرانی باستان‌شناسان و اداره‌ی محلی غور شده است. ماه‌های آخر سال گذشته و شروع سال جاری سرازیرشدن سیلاب‌ها در اطراف منار جام، زنگ خطر جدی از فروریزی این منار را به صدا درآورد.
بر بنیاد گزارش‌ها با گذشت هرسال و در پی سرازیرشدن سیلاب‌ها در غور، آب رودخانه هریرود به سمت منار جام نزدیک می‌شود و در بهار سال جاری حتا تا اطراف این منار را احاطه کرده بود.
در پی انتشار این خبر محمداشرف غنی، رییس‌جمهور و عبدالله عبدالله رییس اجرایی کشور طی اعلامیه‌های جداگانه از رسیدگی جدی و فوری به این منار خبر دادند. اما منابع محلی به اطلاعات روز می‌گویند که وعده‌های رهبران حکومت وحدت ملی تا کنون جنبه عملی نگرفته است و تهدید حوادث طبیعی نیز کماکان پابرجاست.
نظرمحمد ثاقب آمر حفظ آبدات تاریخی ریاست اطلاعات و فرهنگ غور می‌گوید که در پی سرازیرشدن سیلاب‌ها، وزارت اطلاعات و فرهنگ وعده سپرده بود که به‌خاطر ترمیم منار هیأتی را به این ولایت می‌فرستد، اما تا ورود هیأت، طالبان ساحه‌ی منار جام را تصرف کردند و کار بازرسی منار ناتمام ماند.
آقای ثاقب می‌گوید که هرساله در فصل بهار و در پی باران‌های موسومی و حوادث طبیعی تغییرات جدی بر پیکره‌ی منار وارد می‌شود: «شدت باران در آن‌جا بسیار زیاد است، قسمت‌هایی از منار فرو ریخته، مواد خامه‌ی آن دیده می‌شود، انجینرهای باستان‌شناسی می‌گویند که اگر نمای بیرونی این منار با خشت پخته ترمیم نشود، آب داخل می‌شود و سطح خامه‌ی داخل منار تخریب شده و سرانجام خشت‌ها فرو می‌ریزد.»
آمر حفظ آبدات تاریخی ریاست اطلاعات و فرهنگ غور می‌افزاید که طی چندین سال دیوارهای استنادی برای این منار کارآمد نبوده است و در سال آینده نیز هیچ ضمانتی برای حفاظت از منار وجود ندارد.
کرام‌الدین رضازاده، نماینده‌ی غور در مجلس نمایندگان نیز می‌گوید همواره خشت‌های پخته از روی منار جدا شده و به زمین می‌افتد: «همچنین درزهایی در داخل منار پیدا شده و حتا منار تا حدودی کج شده است.»
براساس آزمایش شماری از باستان‌شناسان در سال ۱۹۷۱ میلادی، منار جام به اندازه دو درجه به سمت شمال و به سوی «هریرود» تمایل پیدا کرده است.
نظرمحمد ثاقب می‌گوید که اگر در قسمت ترمیم معماری نمای بیرونی منار و جلوگیری از سرازیرشدن سیلاب‌ها در اطراف منار ترمیمات ابتدایی صورت نگیرد، بقای آن در خطر جدی قرار دارد.
عبدالحی خطیبی، سخن‌گوی اداره‌ی محلی غور می‌گوید که در پی سرازیرشدن سیلاب‌ها در شروع سال جاری رییس‌جمهور به وزارت مالیه فرمانی فرستاد که «با نهادهای زیربط تلاش صورت گیرد تا یک مقدار وجوهی به‌دست‌آمده و از طریق آن منار جام ترمیم شود.»
آقای خطیبی می‌گوید که ارگان‌های محل با معاون اول وزارت دفاع و نماینده وزارت اطلاعات فرهنگ با چرخبال اطراف منار گردش کرده و وضعیت آن را بررسی کرده‌اند. وی می‌افزاید که اداره‌ی محلی غور توانایی حفافظت از منار جام را ندارد.
منابع محلی می‌گویند که وعده‌های رهبران حکومت برای ترمیم منار جام روی کاغذ باقی مانده است.
کرام‌الدین رضازاده می‌گوید که تا کنون هیچ هیأتی برای بررسی وارد محل نشده است و وعده‌های حکومت در حد گفتار بوده است.
نظیر نصرت فعال مدنی از غور می‌گوید که وعده‌های بسیار حکومت اما هیچ اقدامی به دنبال نداشت و فرصت زیادی برای ترمیم این منار در سال جاری باقی نمانده است: «اگر در چند روز باقی‌مانده کاری صورت نگیرد، پس از ماه میزان دست به سمنت، گل و خاک زده نمی‌شود، چون این مناطق سردسیر است و تا ماه جوزای سال بعدی کاری نمی‌شود کرد.»
صابر مومند، سخن‌گوی وزارت اطلاعات و فرهنگ می‌گوید که سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) وعده سپرده است که دو میلیون دالر برای بازسازی منار جام اختصاص می‌دهد، اما به‌دلیل شرایط بد امنیتی تا کنون هیأت بازرسی این سازمان به کابل نیامده است: «دو متخصص خارجی قرار است به افغانستان بیایند و تحکیمات دیوارهای استنادی هم ساخته شود، ما آمادگی داریم که آن‌ها تا یکی‌دو هفته‌ی دیگر به افغانستان بیایند و سروی خود را تکمیل کنند.»
دومین منار بلند خشتی جهان
منار جام میان سلسله کوه‌های ولایت غور، در محلی به‌نام «دره‌ی جام» در شصت‌ودو کیلومتری مرکز ولسوالی «شهرک» واقع شده است.
این منار ۶۴ متر ارتفاع و ۸۰۰ سال قدامت دارد که در سال ۲۰۰۲ میلادی از سوی یونسکو در فهرست میراث‌های فرهنگی جهان ثبت شد.
منار جام یکی از ارزشمند‌ترین بناهای تاریخی افغانستان دانسته شده و گفته می‌شود که پس از «قطب منار» در دهلی، بلندترین منار خشتی جهان است .
در اسناد یونسکو گفته شده که این منار در سال ۱۱۹۴ میلادی در دوران سلطنت سلطان غیاث‌الدین غوری ساخته شده است.
باستان‌شناسان جهان منار جام را از سازههای بی‌نظیر معماری و یکی از کهن‌سال‌ترین برج‌های خشتی باقی‌مانده در جهان میدانند.
در نمای درونی این منار زینه‌هایی به شکل مارپیچ ساخته شده است. یکی از آن‌ها تا ارتفاع 64 متری می‌رسد و دیگری مسیری به زیر زمین دارد که از جنوب به شمال منار منتهی می‌شود. مسئولان ریاست اطلاعات و فرهنگ غور می‌گویند که راه زیرزمینی اما مسدود شده است.
در نمای بیرونی این اثر تاریخی از کاشی‌هایی با رنگ فیروزه‌ای و رسم‌الخط قدیم اسلامی کار گرفته شده و در بلندای 50 متری آن سوره‌ی نوزدهم قرآن خطاطی شده است.
باستان‌شناسان به این باورند که منار جام نه‌تنها که اهمیت زیبایی‌شناسی دارد، بلکه اسراری از دوره‌ی امپراتوری غوریان در دل آن نهفته است که تا کنون اما پژوهشی در این زمینه صورت نگرفته است.
منار جام هرچند یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی جهان خوانده می‌شود، اما به‌دلیل ناامنی و نبودن مسیرهای هموار و مناسب، از دید شمار زیادی از گردش‌گران و باستان‌شناسان به‌دور مانده است.