برکت الله اریوبي
د هلمند سیندنیزه حوزه د هېواد یو له لویو حوزو څخه ګڼل کیږي چې د هېواد ۴۰سلنه عمومي مساحت په بر کې نیسي او د دي هېواد په هایدروپولیتیک کې ځانګړې ونډه لري. دا یواځیني سیند دی، چی افغانستان د دې په اړوند رسمي تړون (معاهده) له غربي ګاونډي (ایران) سره لري .
د هلمند سیندنیزه حوزه د هیواد یو له لویو حوزو څخه ده، چې د هیواد د ټولې سیمې شاوخوا ۴۰ سلنه برخه جوړوي او د هیواد په هایدروپولیک کې د پام وړ برخه لري. دا یواځینی سیند دی، چې افغانستان د خپل لویدیځ ګاونډي (ایران) سره رسمي تړون لري. د هلمند سیند د «هزاره جات» سیمې د کابل په شمال لویدیځ کې د بابا او پغمان له لوړو څخه سرچینه اخلي، چې د افغانستان په مرکزي برخه کې قرار لري او د کندهار، هلمند او نیمروز له ولایتونو څخه تیریږی او دا سیند د افغانستان او ایران ګډې پولې ته رسیږی. په پای کی د «هامون» بین المللی ډنډ او دریاچو ته یی داخلیږی.
افغانستان په ۱۳۷۳ کې له ایران سره د هلمند سیند په اړه له ډیرو خبرو اترو وروسته وکولی شو د ایران د حقابی په هکله تړون لاسلیک کړی. په افغانستان کې د متحده ایالاتو تر مشرۍ لاندې د نړیوالې ټولنې له ښکیلتیا راهیسې د دواړو هیوادونو اړیکې ترینګلې او ژورتیاوې درلودلي. د دواړو هیوادونو تر منځ د اړیکو اغیزه یو فاکتور د افغانستان له خوا د اوبو مدیریت مسله ده.
ایران په رسمي او غیر رسمي ډول په افغانستان کې د اوبو مدیریت په اړه شکایت کړی او افغانستان یې د هلمند تړون څخه په سرغړونه متهم کړې. په عین وخت کې، افغانستان د تړون پلي کولو لپاره ځان مسوول ګڼي او پر ایران د اوبو د ډېر کارولو پړه اچوي.
په دې تحقیق یا څېړنه کې هڅه شوې هغه ننګونې او چالشونه په ګوته شي، چې د هلمند تړون پلي کیدو سره مخ دی او دغه څېړنه د مسوولینو په اختیار کې ورکړل شي.
د هوا بدلون، د ګډو تاسیساتو نشتون، د اوبو اندازه کولو سټیشنونو نشتوالی، د دواړو هیوادونو ترمنځ د باور نشتون او سیاسي ستونزې، ایران د هلمند له اوبو څخه ناوړه ګټه اخیستنه، د ډیپلوماسۍ د یوې وسیلې په توګه د اوبو کارول، د ایران لویې تمې، د افغانستان غیر متوازن پرمختګ او… د تړون پلي کیدو پر وړاندې ترټولو مهمې ننګونې دی، چی د دواړو هیوادونو پر اړیکو یې اغیزې کړي دي.
د تړون پلي کول او د ښه ګاونډیتوب اړیکو رامینځته کولو لپاره، دا اړینه ده، چې دواړه هیوادونه ګډو نقطو باندې تمرکز وکړي او خپلې سوداګریزې او اقتصادي اړیکې پیاوړې کړي، د تړون پر وړاندی ننګونې له منځه ویسي او په خپلو ژمنو د دوه ملګري هیوادونو په توګه عمل وکړي.
افغانستان او ایران؛ د ګڼو ګډو ارزښتونو دوه ګاونډیان، خو زیانمنې اړیکې
افغانستان او ایران د دوو ګاونډیو په توګه د تاریخ، کلتور، ژبې، عقیدې او ډیر شمیر مشترکات لري. سره له مشترکاتو د دواړو هیوادونو تر منځ په بهرنیو اړیکو کې، بیلابیل عوامل شتون لري. له ناامنیو څخه نیولې، تر د طالبانو ملاتړ او د افغانستان په کورنیو چارو کې لاسوهنې هغه ټکي دي، چې د دواړو هیوادونو اړیکې یې زیانمنې کړي دي. افغانستان له لویدیځ ګاونډي سره شاوخوا «۹۳۶» کیلومتره ګډه پوله لري، چې په ۱۹۳۵ز کال کې فخري کرخه د دواړو هیوادونو تر منځ د پولې په توګه تعریف شوه. د دواړو هیوادونو ترمنځ د وچې پولې سربیره، د «۳۵» کیلو متره اوږدوالي په اندازه سمندري مشترکه پوله لری، له ۱۸۷۰ز کال راهیسې د دواړو هیوادونو ترمنځ د ایران د اوبو شریکولو په ټاکلو کې مشکلات درلودل، چی بلاخره په ۱۳۵۱ل کال کې د ابو د سهمیی تعین پر سر توافق ته ورسیدل او نړیوال تړون لاسلیک شو.
د تړون له مخې ، اړخونو ته پکار وه، چې د تړون د احکامو پلي کولو او له تړون څخه راپورته شوې شخړې هوارولو لپاره د هلمند عالي کمیشنرانو یوه کمیټه جوړه کړي. ګرچه دا کمیټه د دواړو هیوادونو د ناامنۍ له کبله په ځانګړي ډول په افغانستان کې ونشو کولی، چې رسمي ناستې تر سره کړي. په افغانستان کې د متحده ایالاتو تر مشرۍ لاندی نړیوالې ټولنې رامینځته کول د لومړي ځل لپاره په ۱۳۸۳ل کې د هلمند د اوبو کمشنرانو لومړۍ ناسته ترسره شوه. تر دې دمه د هلمند د اوبو د کمیسارانو شل ګډې ناستې په کابل او ایران کې په ناڅاپي ډول تر سره شوې، چې پر بیلابیلو موضوعاتو یې خبرې کړي.
سربیره پر دې دواړو خواوو موافقه وکړه، چې د کمیشنرانو یوه فرعي کمیټه جوړه کړي، چې تر دې دمه یې دوه یا درې ګډې ناستې درلودلي، خو د دواړو خواوو تر منځ د بې اعتمادۍ پر اساس خورا بریالۍ نه وی.
د دواړو هیوادونو ترمینځ د رسمي موافقې سربیره، ایران او افغانستان لاهم یو بل د دې تړون څخه په سرغړونه تورنوي او دواړو خواوو څو ځلی په رسمي او غیر رسمي ډول غږ کړی، چې د تړون لاندې په خپلو مسوولیتونو پابندي وکړي.
ایران تور لګوي، چې افغانستان د ۱۳۵۱ل تړون سره سم حقابه یې نه تادیه کوي، په داسې حال کې، چې افغان لوري ټینګار کوي، چې ایران د هلمند سیند څخه د هغې په پرتله ډیرې اوبه راوباسي.
ستونزه هغه وخت نوره هم پیچلې شوه کله چې په ۲۰۱۴ز کال کې د اشرف غني په مشرۍ د ملي یووالي حکومت واک ته ورسېد او د هیواد د اوبو مدیریت باندې تمرکز یې درلود. د ملي یووالي حکومت اوبه په هیواد کې د دوامداره پرمختګ یواځینۍ وسیله پیژندلې او د دې د ساتلو لپاره یې اقدامات کړي، چې په ایران کې یې اندیښنې راپورته کړي دي.
په یوه علمي کنفرانس کې د ایران ولسمشر د هلمند او هریرود د سیندونو د بندرونو جوړولو په وروستیو اقداماتو په کلکه نیوکه وکړه او ویې ویل، چې ایران به هیڅکله دا ډول اقدامات ونه مني. سربیره پر دې د ایران د بهرنیو چارو وزیر په رسمي توګه له افغانستانه غوښتنه وکړه، چې د هلمند تړون د احکامو سره سم خپل مکلفیتونه پوره کړي او د ایران حقابه تادیه کړي.
دا په داسې مهال، چی افغان لوري تل د ښه ګاونډیتوب اړیکو او د دواړو هیوادونو ترمنځ د دوستانه اړیکو په پراختیا ټینګار کړی او ځان ژمن بولي، چې د هلمند تړون په چوکاټ کې به ایران ته حقابه تادیه کړي او تادیه کړې یې ده.
د افغانستان حکومت، د نړیوالو سندونو او څیړنو په حواله ادعا کوي، چې ایران د خپلې وړاندوینې په پرتله ډیرې اوبه ترلاسه کوي او زیاتوي، چې په سیمه او نړۍ کې د اوبو کمښت او د اقلیم د بدلون تناسب، د ایران غیر منظم استعمال او د ایران له خوا برمه کول په غیرقانوني ډول او د هلمند تړون سره په مخالفت کې، د هلمند سیند اوبه کمې شوې دي. له بلې خوا د هلمند د اوبو په برخه کې دغه تورونه او بې باورۍ د دواړو هیوادونو ترمنځ د اړیکو نورو برخو ته رسیدلي او تر هغه حده، چې د افغان امنیتی چارواکو په وینا ایران د افغانستان لویدیځو برخو په نا امنی کې لاس لري او هر څنګه، چی وي او له هرې وسیلې استفاده وکړي، ترڅو افغانستان د اوبو د بندیدو مخه ونیسي.
اما کلیدي پوښتنه دا ده، چې ولې د دواړو لورو ترمنځ د رسمي موافقې سربیره، دا مسله د دواړو هیوادونو تر مینځ اړیکې ګډوډوي؟ او د هلمند تړون پلي کولو لپاره ننګونې او مشکلات څه دي؟ او د باور فضا رامینځته کولو او سیمه ییزې همکارۍ پراخولو لارې کومې دي؟
مونږ په دې څیړنه کې هڅه کړې، چې پورته پوښتنو ته ځواب پیدا ګړو. ترڅو پایلې یې د چارواکو لاس ته ورسیږی او د باور فضا بیرته راګرځولو کې مرسته وکړي، ترڅو د دواړو خواوو ترمنځ جامع اړیکې پراخه کړي.
دوام لري…