پیامدهای فروپاشی نظام جمهوریت بر آزادی اکادمیک در افغانستان

نسیم بهمن، استاد دانشگاه بلخ

فروپاشی نظام جمهوریت که با فرار اشرف غنی رقم خورد، افغانستان را از هر نظر در شرایط دشوار قرار داد. در کنار پیامدهای دیگری که فروپاشی نظام جمهوریت در پی داشت، نظام آموزش تحصیلات عالی را نیز مختل کرد؛ به‌ویژه آزادی آکادمیک در دانشگاه‌‌های افغانستان را در ورطه‌ی افول سوق داد. درواقع، با سقوط نظام جمهوریت بسیاری از دستاوردهای ۲۰ سال گذشته یا نابود شدند و یا در حال نابودی کامل قرار دارند. در این میان، موجودیت حداقلی آزادی اکادمیک در دانشگاه‌‌های افغانستان یکی از دستاورد‌‌های ۲۰ سال گذشته بود که با فروپاشی نظام جمهوریت، سرنوشت آن نامشخص است. در شرایطی که طالبان با رویکرد ایدئولوژیک و قرائت تنگ‌نظرانه از دین، به‌دنبال طرح اسلامی‌کردن دانشگاه‌‌ها و نظام تحصیلی مطابق نظر خود هستند، آزادی اکادمیک در دانشگاه‌‌های افغانستان را بیش از پیش با خطر جدی روبه‌رو کرده است. اکنون که قرار است پس از ماه‌‌ها تعطیل، درس‌های دانشگاه‌‌های دولتی دوباره آغاز شود، آینده و سرنوشت آزادی اکادمیک در دانشگاه‌‌های کشور با ابهام و چالش‌‌های جدی مواجه است.

در این نوشته اهمیت آزادی اکادمیک، وضعیت آزادی اکادمیک در افغانستان، به‌ویژه پیامد فروپاشی نظام جمهوریت بر آزادی آکادمیک بررسی می‌شود.

 اهمیت آزادی اکادمیک و پیوند آن با نظام جمهوریت

آزادی اکادمیک، حق خودگردانی دانشگاه‌‌ها و آزادی اعضای هیأت علمی و دانشجویان در زمینه‌ی آموزش و پژوهش از معیارهای پذیرفته‌شده در جهان امروز است. آزادی اکادمیک از نظر مفهومی به آزادی موسسات دانشگاهی-پژوهشی و اعضای جامعه علمی (استادان، پژوهشگران و دانشجویان) در حوزه پژوهش، آموزش، انتشار و انتقال نتایج آن با استفاده از ابرازهای مختلف به‌دور از هرگونه فشار از جانب نظام حاکم سیاسی، گروه‌‌های مذهبی و اجتماعی گفته می‌شود (مرادی، ۱۳۹۵، ۲۷). از این نظر، تحقق آزادی اکادمیک در بعد نهادی و فردی نیازمند حمایت دولت‌‌ها بدون اعمال فشار و رعایت استقلال نهادی و استقلال اعضای جامعه علمی است. آزادی اکادمیک به‌دلیل این‌که ضامن تولید علمی و آزاداندیشی مؤسسات آموزش عالی و تضمین کیفیت در حوزه پژوهش و آموزش است، از اهمیت به‌سزایی برخوردار است. در واقع، آزادی اکادمیک در دانشگاه در پالایش منظومه فکری جامعه از گزاره‌‌های کاذب، باورهای انحرافی و منحط کمک می‌‌کند و جامعه را از این منظر به پویایی و بالندگی جهت می‌‌دهد.

آزادی اکادمیک مانند سایر آزادی‌‌های شهروندی و مدنی در بستر یک نظام جمهوری دموکراتیک امکان بروز و ظهور پیدا می‌‌کند. در حقیقت، آزادی‌‌های مانند آزادی بیان، آزادی اندیشه و آزادی اکادمیک ارکان اساسی نظام جمهوری دموکراتیک را شکل می‌‌دهد. در کنار سایر مزیت‌‌های که یک نظام جمهوری دموکراتیک دارد، برخورداری از آزادی اکادمیک و آزادی اندیشه یکی از فضلیت‌‌های مهم این نظام می‌‌باشد. به‌دلیل همین فضلیت‌هاست که نظام جمهوری نسبت به نظام‌‌های خودکامه، الیگارشیک و سلطنتی از برتری معناداری برخوردار است.

به این اساس می‌‌توان گفت که پیوند ناگسستنی میان آزادی اندیشه، آزادی بیان و آزادی اکادمیک علمی با نظام جمهوریت وجود دارد. چنانکه از نظر تاریخی نیز آزادی آکادمیک، آزادی اندیشه و بیان زمانی امکان بروز یافت که نظام‌‌های دموکراتیک در اروپا پا به عرصه وجود گذاشتند. در افغانستان نیز پس از سال ۲۰۰۱ با شکل‌گیری نظام نیم‌بند جمهوری بود که آزادی اکادمیک و اندیشه به‌صورت نسبی امکان بروز و ظهور پیدا کرد.

وضعیت آزادی اکادمیک در افغانستان

انستیتوت پالیسی عامه جهانی (GPPi) کشورها را از نظر شاخص آزادی اکادمیک به پنج گروه طبقه‌بندی می‌کند. اعداد بین صفر تا ده اساس سنجش ارزش شاخص آزادی اکادمیک را شکل می‌‌دهد. کشورهای که آزادی اکادمیک در وضعیت کاملا مطلوب قرار دارد، در گروه A (A Status (0.8–۱.۰)) ، کشورهای که آزادی اکادمیک در وضعیت نسبتا مطلوب می‌باشد، در گروه B (B Status -0.6–۰.۸)، کشورهای که آزادی اکادمیک با محدودیت‌‌های همراه است، در گروه C (C Status – 0.4–۰.۶)) و کشورهای آزادی اکادمیک در آنها کامل محدود است در گروه D D Status-0.2–۰.۴)) و کشورهای وضعیت ازادی اکادمیک در آن‌ها کاملا نامطلوب است در گروه E (E Status-0.2-0.0) ، دسته‌بندی می‌شود.

شکل ۱: طبقه‌بندی کشورها از نظر شاخص آزادی اکادمیک (AFI)

منبع: (Status Groups According to the Academic Freedom Index, V-Dem, 2020)

گزارش انستیتوت پالیسی عامه جهانی(GPPi) نشان می‌‌دهد که افغانستان در دوران نظام جمهوریت از نظر شاخص آزادی اکادمیک در گروه C همراه با پاکستان و هند در یک سطح قرار داشته است. یافته‌‌های گزارش انستیتوت پالیسی عامه جهانی مبین آن است که افغانستان از منظر شاخص آزادی اکادمیک نسبت به سایر کشورهای همسایه (مانند ایران، تاجیکستان، ازبیکستان، ترکمنستان، چین و روسیه) به مراتب در وضعیت بهتر قرار داشته است. در شکل ۲ جایگاه افغانستان از نظر شاخص آزادی در دوران جمهوریت بیان شده است.

شکل ۲: جایگاه افغانستان از نظر شاخص آزادی اکادمیک (نظام جمهوریت)

منبع: AFI status group concept developed by the authors, based on V-Dem data (v11)

فروپاشی نظام جمهوریت همان‌گونه که افغانستان را از هر نظر (اقتصادی، سیاسی و فرهنگی) در پرتگاه سقوط سوق داد، آزادی اکادمیک در افغانستان را نیز با آینده‌ی ناروشن مواجه کرد. در شرایطی که طالبان به فکر اجرای طرح اسلامی‌کردن دانشگاه‌ها از طریق اقداماتی مانند تفکیک جنسیتی، اعمال محدودیت در شیوه‌ی پوشش دانشجویان به‌ویژه دختران، حذف مضامین که در مخالفت با ارزش‌‌های دینی خوانده می‌‌شود و تعطیل برخی رشته‌‌ها و اعمال تفتیش، سانسور و محدودیت شدید بر روند آموزش و پژوهش می‌باشند، آزادی اکادمیک را با دشوارهای جدی مواجه کرده است. یکی از پیامدهای محسوس حاکمیت ایدئولوژیک متصلب مذهبی این است که عملا استادان و دانشجویان دگراندیش با خطر شکنجه، بازداشت و اخراج از دانشگاه از سوی گروه حاکم مواجهند.

از یک سو اعمال محدودیت، سانسور شدید، حاکم‌شدن فضای ایدئولوژیک همراه با ارعاب در حوزه‌ی آموزش و پژوهش فرار مغزها از افغانستان را اجتناب‌ناپذیر می‌‌‌کند. چنانکه یافته‌‌های بی‌بی‌سی به‌تاز‌گی نشان می‌دهد که نزدیک به ۲۳۰ استاد دانشگاه در همین مدت کوتاه فقط از سه دانشگاه بزرگ افغانستان پس از فروپاشی نظام جمهوریت فرار کرده‌اند (یافته‌‌های بی‌بی‌سی).

از سوی دیگر از پیامد‌‌های ایدئولوژیک‌سازی نظام آموزش تحصیلات عالی و فقدان آزادی اکادمیک در دانشگاه‌‌های افغانستان در درازمدت موجب می‌‌شود که نسلی از جوانان پرورش یابد که با جهان جدید کاملا بیگانه خواهد بود و از دل چنین نسلی پرورش‌یافته، بدون تردید تروریست‌‌هایی بیرون می‌‌آید که به آسانی می‌‌تواند با جریان‌‌های رادیکال اسلامی مانند القاعده و داعش همراه شوند.

در عمل نیز یافته‌‌های انستیتوت پالیسی عامه جهانی (GPPi) در سال ۲۰۲۱ به‌خوبی نشان می‌‌دهد که پیامدهای نظام جمهوریت در افغانستان موجب شده است که افغانستان از گروه C که آزادی اکادمیک در آن با محدودیت‌های همراه بود، به گروه E که وضعیت کاملا نامطلوب را منعکس می‌‌‌کند، سقوط کرده است. به این اساس می‌‌توان گفت که پیامدی فروپاشی نظام جمهوریت بر آزادی اکادمیک اثرگذار بوده است.

شکل ۳: جایگاه افغانستان از شاخص آزادی اکادمیک (پسا نظام جمهوریت)

منبع: (Status Groups According to the Academic Freedom Index, V-Dem, 2021)

سخن آخر

آزادی اکادمیک هرچند در دوره نظام جمهوریت نیز در وضعیت مطلوب قرار نداشت، با این حال نظم نیم‌بند مبتنی بر قانون و ضمانت‌‌های حقوقی مسجل در قانون اساسی و سایر قوانین افغانستان برای حراست از آزادی اکادمیک وجود داشت که مانع اعمال سانسور و محدودیت از جانب حکومت بر روند آموزش و پژوهش در دانشگاه‌‌های افغانستان می‌‌‌‌شد. اما پس از تسلط‌ طالبان، آزادی اکادمیک با خطر نابودی کامل مواجه است. در غیاب آزادی آکادمیک، بیشتر برنامه‌های آموزشی-دانشگاهی و محتوای درس‌ها و موضوعات پژوهشی براساس علایق سیاسی و ایدئولوژیک این گروه تعیین می‌‌شود. پیامدی چنین رویکرد موجب می‌‌شود که بحث انتقادی و محیط جست‌وجوی حقیقت که به خلاقیت و فعالیت‌‌های نوآورانه دامن می‌‌زند، کاملا ناپدید شود. در نتیجه کیفیت آموزش و پژوهش نسبت به گذشته به مراتب کاهش می‌‌یابد و این رویکرد بنیان‌‌های نظام آموزش عالی افغانستان را بیش از گذشته به‌سوی نابودی سوق می‌دهد.

منابع:

Global Public Policy Institute, March 2021. https://www.gppi.net/media/KinzelbachEtAl_2021_Free_Universities_AFi-2020.pdf.

Alizada N. ve ark., “Autocratization Turns Viral. Democracy Report 2021”, University of Gothenburg: V-Dem Institute, 2021. https://www.v-dem.net/files/25/DR%202021.pdf.

مرادی، پیمان، اسلامی، رضا (۱۳۹۵) آزادی آکادمیک در نظام بین‌المللی حقوق بشر، نشریه حقوق اساسی، دوره ۱۳، شماره ۲۵، صفحات ۲۷-۷۲.

معروف، حفیظ الله (۱۴۰۰) فرار مغزها پس از تسلط طالبان؛ تنها از سه دانشگاه ۲۲۹ استاد کشور را ترک کرده‌اند، گزارش رسانه‌ای، قابل دسترس از: https://www.bbc.com/persian/afghanistan-60200786