گرفتن پاسپورت جدید در افغانستان دیگر یک امر عادی تلقی نمیشود. افرادی زیادی در یک سال گذشته بهخاطر نداشتن پاسپورت جدید، فرصتهای خوب تحصیلی، کاری و مهاجرتی را از دست دادهاند. هرچند در سوی دیگر، ریاست پاسپورت برای شماری از افراد طالبان، به «گاو شیری» و چشمه عایداتی مبدل شده و شماری از افراد این گروه به «کمیشنکاری» رو آوردهاند.
نیلوفر سال گذشته پذیرش دانشگاه امریتا کشور هندوستان برای تحصیل در مقطع دکتری را بدست آورد، اما بهخاطر ختم مهلت پاسپورت و عدم امکان تمدید آن، این فرصت تحصیلی را از دست داد. نیلوفر تمامی توانش را بهکار برد تا پاسپورت خودش را تمدید کند، اما تمامی راهها برایش بسته بود.
بهخاطر تقاضای بیش از حد برای اخذ پاسپورت، ریاست پاسپورت زیر ادارهی طالبان پس از شروع فعالیت دوباره، اعلام کرد که در روز چهار هزار جلد پاسپورت برای متقاضیان توزیع میکند. در این میان، کمتر افرادی توانستند به راحتی و با هزینهی اندک پاسپورت جدید بدست بیاورند، هرچند سیلی از مردم که نیاز فوری به پاسپورت داشتند به «کمیشنکاران» و «دلالان» مراجعه کردند که در بدل پول هنگفت برای آنان پاسپورت تهیه کردند.
«در سه روز برایت پاسپورت میگیرم»
بشیر که با نیروهای کانادایی در کابل کار کرده بود، ماه می سال گذشتهی میلادی خبر شمولیت در پروسهی انتقال به این کشور را دریافت کرد. اما بهخاطر انتقال به کانادا، او و خانوادهاش نیاز به پاسپورت داشتند. بشیر میگوید که به هیچ یکی از دوستان و آشنایانش نبود که مراجعه نکند تا ممکن او را برای گرفتن پاسپورت بتوانند همکاری کنند، اما همه برای او یک حرف را میزدند: «به کمیشنکار مراجعه کن».
بشیر در ماه جون سال گذشته، توانست از طریق کمیشنکاران در بدل سه هزار و ۶۰۰ دالر امریکایی برای خودش، همسرش و کودکش پاسپورت بدست بیاورد. او از طریق یکی از آشنایانش با کمیشنکاران معرفی گردید که از افراد نزدیک به طالبان بود.
«پول را در صرافی بلوکه کردیم. وقتی به ریاست پاسپورت مراجعه کردیم برایش تماس گرفتیم. ما را به فردی معرفی کرد که از ازدحام بیرون ریاست به داخل انتقال داد و سپس احکامی بدست ما داد که از وزیر مهاجرین گرفته شده بود. با آن احکام به هر شعبهای که مراجعه کردیم به راحتی کار ما را راه انداختند.» بشیر میگوید پس از حدود یک هفته کمیشنکاران پاسپورت را آوردند و پول را تحویل گرفتند.
در ماه سنبلهی سال روان، معاون ریاست پاسپورت طالبان گفت که صدها تن به اتهام کمیشنکاری بازداشت و به ارگانهای عدلی سپرده شدهاند. در ماه حوت سال گذشته نیروهای استخبارات طالبان ویدیویی از عبدالله، برادر عالمگل حقانی، رییس پیشین ریاست پاسپورت طالبان منتشر کرد که او و چند عضو دیگر طالبان را با چند زن در حالت رقص و مستی نشان میداد. مأمور استخبارات طالبان در آن ویدیو خطاب به برادر رییس پیشین پاسپورت میگوید که او پاسپورت را در بدل «هشت صد» دالر به مردم میفروشد تا «خوشگذرانی کند».
البته از زمان نشر آن ویدیو تقریبا یک سال میگذرد. حالا هشت صد دالر امریکایی نصف هزینهی یک جلد پاسپورت نمیشود. ریاست پاسپورت از ۱۶ ماه میزان سال جاری بهروی متقاضیان بسته است. در اعلامیهی ریاست پاسپورت طالبان گفته شده بود که «روند توزیع پاسپورت در سراسر افغانستان، به منظور آوردن برخی تغییرات در سیستم تخنیکی و تجهیزات متوقف شده است و متقاضیان تا اطلاع بعدی به این اداره مراجعه نکنند.»
اکنون سه ماه از این اعلامیهی طالبان میگذرد و توزیع پاسپورت در ظاهر به عموم بند است، اما در عمل توزیع آن برای شماری از افراد جریان دارد. منابع میگویند که این افراد، نیروهای طالبان و کسانی هستند که به بیماری جدی مبتلا اند و نیاز تداوی به خارج از کشور را دارند.
فرصت استثنایی برای افراد طالبان، بار دیگر بازار کمیشنکاری را در این اداره گرم ساخته و هزینهی پاسپورت را بهصورت سرسامآور افزایش داده است. میخواهم در نقش متقاضی سراغ کسانی را بگیرم که مدعی اند میتوانند پاسپورت بگیرند.
یکی از کمیشنکاران میگوید که در بدل دو هزار و ۵۰۰ دالر امریکایی میتواند در ظرف یک هفته برای من پاسپورت بگیرد. وقتی برای کاهش هزینه اصرار میکنم، میگوید که او درصد ناچیزی از این پول میگیرد و بیشتر آن به مسئولان و کارمندان داخل اداره پرداخت میشود. او برایم اوراقی را نشان میدهد که در بدل گرفتن یک جلد پاسپورت، از هر شخص دو هزار و ۵۰۰ دالر امریکایی در صرافی پول بلوکه کرده است.
به فرد دیگری مراجعه میکنم که برایم وعدهی گرفتن پاسپورت در بدل دو هزار و ۲۰۰ دالر امریکایی را میدهد. او میگوید که با این مبلغ در سه روز برای من پاسپورت جدید میآورد. این شخص که علاقهی وافری برای جلب توجه من دارد، با اصرار و سوگند میگوید که او فقط ۵۰ دالر از این پول میگیرد. «هزار دالر به رییس پاسپورت داده میشود و متباقی آن در بخشهای مختلف توزیع میگردد.»
روزنامه اطلاعات روز تلاش کرد تا با مسئولان ریاست پاسپورت نیز صحبت کند، اما موفق به دریافت پاسخ از این اداره نشد.
پاسپورت برای دوستان و خویشاوندان
به همان پیمانه که گرفتن پاسپورت برای شهروندان عادی دشوار شده، برای افراد طالبان و خویشاوندان این گروه اما ساده و بیهزینه است. نیروهای طالبان با گرفتن احکام از وزارتخانهها و مقامهای مسئول طالبان، به سرعت صاحب پاسپورت میشوند. از این فرصت شماری از نزدیکان و خویشاوندان افراد این گروه نیز بهره بردهاند.
شعیب دو ماه قبل با دستور شفاهی یکی از مقامهای طالبان به رییس ادارهی پاسپورت، در ظرف کمتر از یک هفته پاسپورت دریافت کرد. پدر شعیب در یکی از ادارات طالبان کار میکند و با دستور رییس این اداره، تمامی اعضای خانوادهی او توانستند پاسپورت بگیرند.
سید ولی، به همکاری یکی از دوستانش که در صفوف طالبان وظیفه دارد، توانست برای خودش و همسرش پاسپورت بگیرد. او میگوید که این دوستش از یکی از مقامهای طالبان به او حکم گرفته بود. اما در ریاست پاسپورت یکی از افراد طالبان به بهانهی پیشبرد کارهایش، حکم او را گرفته و ناپدید شده است. بار دیگر سید ولی به همکاری دوستش حکم دیگری گرفت و اینبار موفق شد پاسپورت بدست بیاورد.
هرچند مسئولان ریاست پاسپورت میگویند که بیماران جدی میتوانند پاسپورت بگیرند، اما ثابت ساختن اینکه فرد بیمار است و نیاز به تداوی دارد، کار پیچیده و بهشدت دشوار است. طالبان از متقاضیان میخواهند که ابتدا باید از یکی از بیمارستانهای دولتی استعلام داشته باشند که در آن از شدت بیماری سخن رفته باشد. سپس این استعلام باید به ریاست قوانین صحی برده شده و تأیید شود. پس از تأییدی این اداره، کمیسیون صحی در ریاست پاسپورت تعیین خواهد کرد که برای فرد پاسپورت صادر شود یا خیر.
گرفتن تأییدی از ریاست قوانین صحی یا کمیسیون صحی ریاست پاسپورت هرچند کار زمانگیر، اما ناممکن نیست. هرچند گرفتن استعلام بیماری از شفاخانههای زیر ادارهی طالبان به بسیار سختی میسر است. حتا با وجود طی مراحل تمامی اسناد بیماری، شمار زیادی از مریضداران ساعتها و حتا روزها اجازهی ورود به ریاست پاسپورت را پیدا نمیتوانند.
«صبر ایوب» برای شهروندان
از باز شدن «بهزودی دروازهی پاسپورت بهروی شهروندان» اکنون سه ماه میگذرد، اما هنوز امیدی برای بازگشایی دروازهی این ریاست دیده نمیشود. شماری از متقاضیان پاسپورت میگویند که مسئولان طالبان از آنان برای گرفتن پاسپورت «صبر ایوب» میخواهند.
معراج در ماه ثور سال جاری برای گرفتن پاسپورت ثبت نام کرده است. اما هنوز در پاسخ فورم درخواستی آنلاین او نوشته میشود که «تاریخ مراجعهی شما بعدا مشخص میگردد.» او از چنین وضعیتی به ستوه آمده است. او که تصمیم داشت در وسط سال برای بورسیه تحصیلی اقدام کند، هنوز در انتظار گرفتن پاسپورت بهسر میبرد.
مثل معراج هزاران نفر در کابل و ولایتها در انتظار بازگشایی دروازهی ریاست پاسپورت و تعیین شدن تاریخ مراجعهی آنان برای گرفتن پاسپورت بهسر میبرند. اما طالبان اهمیت چندانی به این مهم نمیدهند.
این در حالی است که پیش از این مسئولان ریاست پاسپورت طالبان گفته بودند که این اداره در یک سال گذشته بیش از ۷۰۰ هزار جلد پاسپورت برای شهروندان توزیع کرده که چهار میلیارد افغانی از این درک عاید داشته است.