علی حکمت
در آپریل سال 2011 میلادی اولین گروه 260 نفری پناهجویان سوری وارد حاتای، جنوبی‌ترین ولایت ترکیه شدند که آغاز ورود پناهجویان سوری به ترکیه بود. ترکیه اولین گروه پناهجویان سوری را در چادرهای موقت در یک ساختمان متروک قدیمی جابه‌جا کردند ولی تا چشم باز کردند که تعداد پناهجویان از مرز یک میلیون گذشته بود و دیگر جمعیت به اندازه‌ای شده بود که ممکن نبود آن‌ها را در کمپ‌های موقت پناهندگی جابه‌جا کنند.
به‌دلیل این‌که دولت ترکیه از نیروهای مخالف حکومت بشار اسد حمایت می‌کرد، به بی‌جاشده‌ها و پناهجویان که از سوریه به ترکیه می‌رفتند، پناه داده می‌شدند. در ماه اکتوبر سال 2011 میلادی، دولت ترکیه به‌صورت علنی سیاست «درهای باز» را به‌روی پناهجویان سوری اعلام کرد.
با اعلام سیاست درهای باز به‌روی پناهجویان سوری و شدت‌گرفتن درگیری‌ها در نواحی شمالی سوریه، ورود پناهجویان سوری به ترکیه افزایش یافت. ترکیه در این مرحله نتوانست که این گروه بزرگ پناهجویان را در داخل کمپ‌ها کنترل کند و سیاست اسکان آن‌ها را در داخل شهرهای ترکیه عملی کرد.
بدین ترتیب، ورود سوری‌ها به تمام شهرهای ترکیه آزاد شد و پناهجویان سوری به شهرهای استانبول، ازمیر، بورسا و مرسین سرازیر شدند. از جمله ده شهر ترکیه که بیش‌ترین پناهجویان سوری را در خود جای داده است، به‌جز استانبول، بقیه جزء شهرهای جنوبی و جنوب‌شرقی ترکیه بوده که بیش‌ترین جمعیت آن شهرها از کُردهای ترکیه است و در نواحی مرزی با سوریه موقعیت دارد. در بعضی از این شهرها مثل «شانلی اورفا» جمعیت سوری‌ها با جمعیت مردم محلی برابر و در برخی نواحی حتا بیش‌تر هم است.
در سال 2011 و قبل از ورود پناهجویان سوری به ترکیه، پناهجویان زیادی از کشورهای عراق (سه‌هزار و 678 نفر)، ایران (دوهزار و 616 نفر)، افغانستان (دوهزار و 395 نفر)، سومالی (646 نفر) و از کشورهای دیگر (یک‌هزار و 629 نفر) زندگی می‌کردند که ثبت کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد بودند و به‌صورت موقت در ترکیه اقامت داشتند.
اداره‌ی عمومی مهاجرت ترکیه
در سال 2013 جمعیت پناهجویان سوری به 234 هزار نفر و در کنار آن جمعیت پناهجویان غیرسوری به 40 هزار نفر رسیده بود. ترکیه در آن زمان قوانین مشخص درباره‌ی پناهندگی نداشت و بر آن شد تا به قوانین پناهندگی‌اش سروسامانی دهد. در چهارم آپریل 2013 قوانین پناهندگی و مهاجرتی (قانون بیگانه‌ها و متقاضایان پناهندگی) را ایجاد کرد و دقیقا یک هفته بعد در یازدهم آپریل اداره‌ی عمومی مهاجرت را تأسیس کرد. این اداره درحالی‌که زیر نظر مستقیم شهرداری است، همزمان توسط وزارت داخله‌ی ترکیه نیز کنترل می‌شود.
این اداره فعلا در 82 ولایت ترکیه، فعالیت دارد و تمامی امورات مربوط به مهاجران، پناهندگان و توریست‌های خارجی را کنترل می‌کند و یکی از فعال‌ترین اداره‌های دولت ترکیه است.
سال 2015؛ هجوم پناهجویان به ترکیه
سال 2015 میلادی که از آن به‌عنوان آغاز بحران مهاجرت و پناهندگی در اروپا یاد می‌شود، به ترکیه برمی‌گردد. با بازشدن مرزهای کشورهای بالکان به‌روی پناهجویان که از ترکیه به مقصد کشورهای اروپای مرکزی، شمالی و غربی در حرکت بودند، نزدیک به یک میلیون پناهجوی عمدتا سوری، افغان، عراقی و ایرانی خود را به داخل محدوده‌ی جغرافیایی اتحادیه اروپا رساندند و بحران سیاسی را در اروپا ایجاد کردند که گمان می‌رفت تا مرز فروپاشی این اتحادیه حرکت کند.
در ماه‌های اخیر سال 2015 مقامات اتحادیه اروپا هراسان از ورود صدها هزار پناهجو به اروپا، از در مذاکره با ترکیه برآمدند که آنگلا مرکل با نخست‌وزیر وقت ترکیه (داوود اوغلو) چندین بار دیدار داشت. سرانجام در 18 مارچ 2016 توافق‌نامه میان ترکیه و اتحادیه اروپا امضا شد. براساس این توافق‌نامه، اتحادیه اروپا ترکیه را در ادغام و نگهداری پناهجویان در داخل خاک ترکیه کمک مالی می‌کند و همچنین روی قوانینی باید کار می‌شد که ورود بدون ویزا برای شهروندان ترکیه را آسان‌تر می‌ساخت. در مقابل ترکیه باید مرزهای آبی و خاکی‌اش را به‌روی پناهجویان می‌بست تا دیگر پناهجویان از این طریق خود را به اروپا نرسانند. اتحادیه اروپا در چارچوکات این توافق‌نامه کمک مالی دومرحله‌ای شش‌میلیارد یورویی را اجرا کرد که هنوز مرحله‌ی دوم این کمک مالی جریان دارد.
در سال 2015 میلادی تعداد پناهجویان سوری از مرز دوونیم میلیون گذشته و پناهجویان غیرسوری در ترکیه به 250 هزار نفر رسید. تعداد کمپ‌های موقتی که ترکیه برای پناهجویان سوری ایجاد کرده به 25 عدد می‌رسید و این کمپ‌ها میزبان 265 هزار نفر بود. تمامی این کمپ‌ها در ولایت‌های جنوبی و جنوب‌غربی ایجاد شده بود.
سال 2017؛ تغییر سیاست پناهندگی ترکیه
در سال 2017 میلادی تعداد پناهجویان سوری از مرز سه میلیون نفر گذشته بود و ترکیه انتخابات تغییر سیاست نخست‌وزیری به ریاست‌جمهوری را پیش‌رو داشت و حزب حاکم با رهبری رجب طیب اردوغان در تلاش آن بود که بر نفوذ ریاست‌جمهوری افزوده شود. با شروع کمپین‌های انتخاباتی، حزب حاکم سیاست باز پناهندگی ترکیه را تغییر داد. دستور بسته‌شدن تعدادی از کمپ‌های پناهجویی را صادر کرد؛ زیرا وجود و نگهداری این کمپ‌ها هم از نظر اقتصادی بر اقتصاد لرزان ترکیه فشار آورده بود و هم از نظر اجتماعی، مردم محلی موافق برپایی این کمپ‌ها در مناطق‌شان نبودند. ترکیه سیاست‌های باز پناهندگی‌اش را به‌صورت رسمی باطل کرد. ورود پناهجویان سوری چه به‌صورت قانونی و چه به‌صورت غیرقانونی ممنوع شد.
مرزهای میان ترکیه و سوریه با دیوارهای بلند بتونی به طول 564 کیلومتر بسته شد. ترکیه از سمت شرق نیز نگران ورود روزافزون پناهجویان افغان بود که با بدترشدن شرایط اقتصادی و اجتماعی آن‌ها در ایران، مهاجران افغان بیش‌تر تمایل به ورود به ترکیه را داشتند. ترکیه مرز مشترک با ایران را با دیوار به طول 144 کیلومتر مسدود کرد که کار اعمار آن هنوز هم ادامه دارد.
آمار پناهجویان سوری در ترکیه در 2018
در ماه مارچ و اپریل سال 2018، ترکیه با ورود موج بزرگی از پناهجویان افغان روبه‌رو شد که با انتخابات زودهنگام ترکیه همزمان بود. احزاب و رسانه‌های مخالف دولت از این موج جدید بر ضد دولت حاکم استفاده کردند و آنکارا مجبور شد که به اخراج اجباری مهاجرین افغان دست بزند.
برای مقابله با این روند، اداره‌ی مهاجرت ترکیه، یک اردوگاه بزرگ کانتینری را با ظرفیت چهارهزار نفر که قبلا برای پناهجویان سوری در شهر عثمانیه ساخته شده بود، تخلیه کرد و به‌جای آن‌ها پناهجویان دست‌گیرشده‌ی افغان را جابه‌جا کردند. بازداشت‌شدگان مجرد بعد از بازداشت به این مرکز منتقل می‌شدند و سپس اخراج می‌شدند. این مرکز هنوز برای بازداشت پناهجویان بازداشت‌شده با تابعیت افغان استفاده می‌شود.
ورود بیش از حد پناهجویان افغان از مرزهای شرقی ترکیه در نیمه‌ی اول سال 2018، مقام‌های آنکارا را شدیدا نگران کرد و با هر وسیله در صدد کسب رضایت مقام‌های دولتی افغانستان است که در اخراج آنان همکاری کنند. با توافق دولت افغانستان، دیپورت‌ها به کابل شروع شد و ترکیه در سال 2018 بیش از 30 هزار نفر پناهجوی افغان که حدود ۵۴ درصد کل اخراج‌شدگان را شکل می‌دهد، به افغانستان دیپورت کرد.
ترکیه در سال 2018 میلادی دو انتخابات مهم پارلمانی و ریاست‌جمهوری را پیش رو داشت. در این انتخابات از قبل مشخص بود که حزب حاکم دیگر نمی‌تواند به تنهایی برنده شود و ناگزیر با حزب ملی‌گرای خلق ترکیه توافق کردند که در انتخابات به‌صورت مشترک همکاری کنند. در این انتخابات با آن‌که حزب حاکم برنده اعلام شد، ولی آشکارا مشخص شد که آرای مردم برای حزب حاکم کم‌تر شده و یکی از دلایل آن کاهش ارزش لیره در مقابل ارزهای خارجی و تبعات مشکلات اقتصادی و بیکاری بود. دلیل مهم دیگر نفرت مردم محلی از وجود بی‌شمار پناهجویان سوری در ترکیه بود.
ترکیه در دهم سپتامبر 2018 توافق‌نامه‌ای با کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان امضا کرد که براساس آن این نهاد سازمان ملل متعهد شد که تمام امورات اجرایی‌اش را که برای پناهجویان غیرسوری اجرا می‌کرد، متوقف کند. با این توافق ترکیه تمام امور پناهندگان و مهاجران قانونی و غیرقانونی را خود به تنهایی کنترل می‌کند. بدین‌ترتیب ترکیه دست کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد را از امور پناهندگی در ترکیه کوتاه کرد و حالا خود کنترل تمام امور پناهجویی را در سراسر ترکیه به دوش گرفته است.
ترکیه از رویکرد جدید راضی است، ولی پناهجویان نگرانند؛ زیرا کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد یک ارگان بین‌المللی و حامی حقوق پناهجویان است -گرچه درباره‌ی عملکرد آن در ترکیه انتقادهای هم وجود داشت- و کنترل امور اداری و حقوقی پناهجویان توسط دولت‌ها در مقایسه با سازمان‌های حقوق بشری، به مراتب خشن‌تر و ناکارآمدتر خواهد بود.
با انتقال مسئولیت از کمیساریایی عالی سازمان ملل به دولت ترکیه، نابه‌سامانی‌های در سیستم اداری و ثبت‌نام پناهجویان مشاهده می‌شود. با گذشت هشت ماه، تعداد زیادی از پناهجویان نتوانسته است در اداره‌ی مهاجرت ترکیه خود را ثبت کنند و صدها کودک مکتبی از مکتب باز مانده‌اند؛ زیرا آن‌ها هنوز نتوانسته‌اند مدارک اقامت موقت پناهندگی خویش را بگیرند.
در سال 2019 چه تغییر کرده است؟
ترکیه در این سال انتخابات محلی و شهرداری‌ها را پشت سر گذاشت که حزب حاکم شهرهای بزرگ استانبول، آنکارا و ازمیر و آنتالیا را از دست داد و حتا با انتخابات مجدد در استانبول شکست خورد.
حزب حاکم با رهبری رییس‌جمهور رجب طیب اردوغان سیاست‌های حزبی‌اش را تا سال 2023 میلادی پلان‌گذاری کرده بود، ولی با شکست مواجه شد. این حزب برای جبران این شکستش، عقب‌نشینی نکرده و در پی آن است تا بدانند که تا انتخابات ریاست‌جمهوری چهار سال بعد، بدون پشتیبانی شهرداری‌های بزرگ استانبول، آنکار و ازمیر کاری از پیش برده می‌تواند یا خیر؟
طیب اردوغان رییس‌جمهوری ترکیه دقیق یک هفته بعد از شکست در انتخابات استانبول اعلام کرد که با ایجاد یک نوار امن مرزی در داخل خاک سوریه، به‌زودی یک میلیون پناهجوی سوری را برمی‌گرداند و به تعقیب آن سیاست سخت‌گیرانه‌ای علیه پناهجویان سوری را تا قبل از انتخابات چهار سال دیگر اجرا خواهد کرد. ممکن تمامی کمپ‌ها را مسدود کند و تعداد پناهجویان سوری را به حداقل تا حد یک میلیون نفر برساند. اخیرا ترکیه اعلام کرده است که اگر ایالات متحده آمریکا در ایجاد یک نوار امن مرزی در شمال سوریه با ترکیه همکاری نکند، ترکیه به تنهایی اقدام خواهد کرد. این روزها دیپلماسی فشرده روی این نوار امن مرزی میان ترکیه و ایالات متحده جریان دارد و دو هفته قبل یک هیأت بلندپایه‌ی ایالات متحده به ترکیه آمده بود.
از طرف دیگر، ترکیه مصمم است که شهرهای بزرگ را از وجود مهاجران غیرقانونی و پناهجویان پاک‌سازی کنند که سلیمان سویلو در هفته‌های قبل از انتخابات شهرداری استانبول، آن را وعده داده بود و از مردم خواسته بود که برایش فرصت شش‌ماهه دهد تا 50 هزار نفر را تنها از استانبول دیپورت کند.
وزیر داخله‌ی ترکیه در دوم اگست در یک کنفرانس خبری اعلام کرده که نزدیک به 15 هزار مهاجر غیرقانونی و بدون مدرک را بازداشت کرده است.
ترکیه در نیمه‌ی اول سال جاری 177 هزار پناهجوی بدون مدرک را بازداشت کرده که 72 هزار نفر آن‌ها شهروندان افغانستان است. از این مجموعه بیش از 29 هزار پناهجو را به کابل برگشتانده است؛ به این معنی که از دو پناهجوی بازداشت‌شده‌ای افغان در ترکیه یکی دیپورت می‌شود.
ترکیه به یقین، چرخش در سیاست پناهندگی‌اش را بدون توجه به مسایل حقوق بشری و پناهجویی، اجرا خواهد کرد؛ زیرا در سیاست‌های حزبی دولت‌ها، مهم به‌دست‌آوردن رأی مردم است نه توجه به مسایل پناهندگی و حقوق‌بشری، به‌خصوص این‌که از این سیاست‌های ضدپناهجویی، کشورهای اروپایی که خود را بانی حقوق بشر می‌دانند، نیز حمایت می‌کنند.