فارن افرز ـ اورویل شِل
ترجمه: جلیل پژواک
ابتدا وقتی معترضان به خیابان‌های شهر ریختند و در برابر قدرت و صلاحیت حزب کمونیست ایستادگی کردند، شهروندان از جسارت، آرمان‌گرایی، انرژی و اشتیاق آن‌ها شگفت‌زده شدند. خواسته‌های تظاهرات‌کنندگان در آن زمان محدود و قابل‌رسیدگی، رفتارشان مدنی و راهپیماییشان منظم بود. اما وقتی تعدادشان بیش‌تر شد، آن‌ها امیدوار شدند که این بار ممکن است صدای‌شان واقعا شنیده شود. معترضان وقتی با نیروهای پولیس روبه‌رو شدند، به‌جای اینکه تسلیم شوند با سرسختی اما به‌طور مسالمت‌آمیز به راهپیماییشان ادامه دادند. مقامات دولتی و ارگان‌های حزب آن‌ها را وطن‌فروش و آشوب‌گر اجتماعی خواندند، اما معترضان این توهین‌ها را به نیروی محرک این جنبش رو به گسترش تبدیل کردند. دیری نگذشته بود که آن‌ها قلب شهر را تسخیر کردند.
هفته‌ها گذشت و معترضان نگران از از دست‌دادن نیرو تاکتیک‌های‌شان را تغییر دادند، خود را بازسازی و عناصر بیش‌تری را از جامعه جذب خود کردند و بدین ترتیب به جنبش‌شان جان تازه‌ای بخشیدند. مقامات حزب در مواجهه با صدها هزار جوان سرکش که از حزب سرپیچی و مرکز شهر را فلج کرده بودند، نگران شدند، اما به‌دلیل برخی مناسبت‌های ملی و مهم پیش‌رو، تمایلی به سرکوب معترضان نداشتند. با این‌حال آن‌ها حاضر به مذاکره هم نشدند. به این ترتیب تظاهرات همچنان بزرگ و بزرگ‌تر و بیش‌تر با هرج‌ومرج همراه شد.
سی سال پیش اعتراضات در «میدان تیان‌آن‌من» در سال 1989 نیز به همین ترتیب شروع شد و بیش از هفت هفته طول کشید اما سرانجام «دنگ ژیائوپینگ»، رهبر حزب کمونیست چین دیگر نتوانست خشمش را مهار کند. در 4 جون همان سال او به سربازان دستور مداخله داد؛ مداخله‌ای که به قتل عام معترضان ختم شد. شباهت‌های نگران‌کننده بین اعتراضات سی سال پیش و اعتراضات امروز این نگرانی را ایجاد می‌کند که مبادا هنگ‌کنگ نیز تیان‌آن‌من دیگری شود.
سایه‌ی بلند
در بهار سال 1989 من از میدان تیان‌آن‌من برای «نیویورک ریو آو بوکز» گزارش می‌دادم. هرکسی که در آن زمان در آن‌جا بوده، اکنون می‌تواند شباهت‌های اعتراضات در میدان تیان‌آن‌من را با تظاهرات‌ها در هنگ‌کنگ حس کند. اعتراضات در هنگ کنگ اوایل ماه جون در مخالفت با لایحه‌ای آغاز شد که براساس آن افراد متهم به ارتکاب جرم به جمهوری خلق چین مسترد می‌شدند. بسیاری‌ها در هنگ‌کنگ این قانون را نقض آشکار توافق‌نامه «یک کشور، دو نظام» دانستند؛ توافق‌نامه‌ای که برخاسته از اعلامیه‌ی مشترک سال 1984 بین چین و انگلستان بود و به هنگ‌کنگ «درجه‌ی بالایی از خودمختاری» بخشید و براساس آن مستعمره‌ی سابق بریتانیا می‌توانست نظام حقوقی و قضایی خود را برای 50 سال حفظ کند. اما حتا پس از تعلیق این لایحه، ده هفته اعتراض روزافزون شهرت هنگ‌کنگ را دگرگون کرده است. هنگ‌کنگ که زمانی به‌عنوان مرکز تجاری شناخته می‌شد و ویژگی آن تجارت‌گرایی خالص آن بود، اکنون به نمونه‌ای از مخالفت سیاسی گسترده تبدیل شده است.
در سال 1989 با شروع اعتراضات تیان‌آن‌من، رهبری حزب کمونیست چین در ابتدا نسبتا خاموش بود اما در 26 اپریل پس از جلسه «کمیته دایمی» حزب در منزل «دنگ»، روزنامه «خلق» سرمقاله‌ی تحریک‌آمیزی را در صفحه‌ی نخستش نشر کرد و در آن معترضان را به عنوان «تعداد بسیار اندکی از افراد با اهداف پنهانی» که «توطئه‌ی برنامه‌ریزی‌شده» را برای «فروبردن کل کشور در هرج و مرج» و «از میان برداشتن [حزب کمونیست چین] و نظام سوسیالیستی» سازمان‌دهی کرده‌اند، محکوم کرد. این سرمقاله با زیر سوال بردن انگیزه‌ها و وطن‌پرستی معترضان هم آن‌ها را عصبانی کرد و هم دروازه هرگونه مصالحه را ـ آن‌هم وقتی که خواسته‌های آن‌ها هنوز اندک و حداقلی بود ـ بست. روز بعد راهپیمایی عظیمی از ناحیه دانشگاه به سمت میدان تیان‌آن‌من، درست در قلب بیجینگ به راه افتاد و به جنبشی که قبلا آغاز شده بود جان تازه‌ای بخشید.
اعتراضات در هنگ‌کنگ نیز مسیر مشابهی را پیموده است. وقتی «کری لم»، رییس اجرایی هنگ‌کنگ، این جنبشِ در ابتدا صلح‌آمیز را ـ احتمالا به دستور بیجینگ ـ به عنوان «آشوب» و فتنه محکوم کرد، با لفاظی تحریک‌آمیزش درست همانند سرمقاله دنگ، جنبش اعتراضی هنگ‌کنگ را بیش‌تر از پیش برانگیخت. در نتیجه در 22 جون وقتی که او لایحه‌ی استرداد را پس گرفت و از برخورد نامناسبش با اوضاع عذرخواهی کرد، خیلی دیر شده بود. او با خودداری از «پس‌گرفتن» دائمی لایحه یا آغاز تحقیقات علنی درباره ضرب‌وشتم معترضان به دست پولیس، حتا خواسته‌های حداقلی معترضان را نادیده گرفت. معترضان به جای نرم‌شدن اقدامات و خواسته‌های‌شان را گسترش دادند و از لم خواستند که اتهام فتنه و شورش علیه معترضان را پس بگیرد، اصلاحات دموکراتیک را معرفی و از سمت خود کناره‌گیری کند. در 17 جون، معترضان موفق شدند حدود 2 میلیون نفر از هواداران‌شان را به خیابان‌های هنگ‌کنگ بکشانند و یکی از بزرگ‌ترین اعتراضات مردمی را رقم بزنند. دو میلیون نفر بیش از یک-چهارم کل جمعیت هنگ‌کنگ است. پس از آن معترضان با پاشیدن نمک بر زخم لم و همراهانش، «اعتصاب عمومی» اعلام کردند.
دانشجویان معترض در میدان تیان‌آن‌من می‌دانستند که حزب از اقدام نظامی خودداری می‌کند زیرا قرار بود در 15 می 1989 «میخاییل گورباچف»، رهبر اتحاد شوروی برای حضور در یک جلسه‌ی تاریخی با دنگ وارد بیجینگ شود. معترضان در هنگ‌کنگ نیز به این باورند که بیجنگ نمی‌خواهد قبل از ماه اکتبر دست به سرکوب بزند زیرا قرار است در 1 اکتبر جمهوری خلق چین هفتادمین سالگردش را جشن بگیرد.
معترضان هنگ‌کنگی با کم‌رنگ‌شدن شور و شعف اولیه به یکی دیگر از استراتژی‌های معترضان سال 1989 رو آوردند و برای ادامه‌ی حرکت‌شان تاکتیک‌های جدیدی را در پیش گرفتند. معترضان در تیان‌آن‌من اعتصاب غذای قابل‌توجهی را به راه انداخته بودند ولی در هنگ‌کنگ، معترضان به جای تلاش برای ادامه تظاهرات‌های گسترده خیابانی (که آن‌ها را در معرض سرکوب روزافزون نیروهای پولیس قرار می‌داد) به استراتژی اقدامات پراکنده و «ازدحام ناگهانی» رو آوردند که به خوبی متناسب با جنبش بی‌رهبر‌شان بود. در ابتدا آن‌ها روی منطقه «مرکزی» هنگ‌کنگ متمرکز شده بودند و راهپیمایی‌های بزرگ‌شان را به صورت الکترونیکی (با استفاده از پیام‌رسان‌هایی چون تلگرام) سازمان‌دهی و هماهنگی می‌کردند اما حالا آن‌ها بر شعار «مثل آب باش» تاکید می‌کنند و به تاکتیک‌های چریکی‌مانند مائوئیستی رو آورده‌اند.
در 27 جولای، در حالی‌که جنبش اعتراضی هنوز در حال رشد بود، «دفتر امور هنگ‌کنگ و ماکائو» که به کابینه‌ی دولت چین در بیجینگ پاسخ‌گو است، واکنش نشان داد. این دفتر «اقدامات شیطانی و جنایت‌کارانه توسط عناصر رادیکال» را محکوم کرد و هشدار داد که «در صورت ادامه‌ی هرج و مرج… کل هنگ‌کنگ متحمل رنج خواهد شد.» روزنامه خلق افزود که پولیس هنگ‌کنگ «نباید درنگ کند» یا کدام «تشویشی درباره انجام اقدامات لازم داشته باشد.» به معترضان تذکر داده شد که مقامات هنگ‌کنگ، طبق قانون، می‌توانند از بیجینگ خواستار پشتیبانی نظامی «برای حفظ نظم عمومی» شوند. اما معترضان از این هشدارها نترسیدند بلکه هشدارهایی از این دست، درست مانند هشدارها در میدان تیان‌آن‌من، باعث تشدید اعتراضات شد.
«دستان سیاه»
نقطه‌عطف مهم در اعتراضات سال 1989 در میدان تیان‌آن‌من، اواسط ماه مِی بود؛ زمانی که عناصر جدید اجتماعی مانند مردم عادی، کارگران و برخی به اصطلاح کوچه‌بازاری‌ها از دور و نزدیکِ بیجینگ به جنبش اعتراضیِ پیوستند که در ابتدا عمدتا متشکل از دانشجویان، روشن‌فکران و متخصصان بود. با این موج جدید جمعیت بیش‌تری گردهم آمدند و به همین ترتیب شکایات و نارضایتی‌های گسترده‌تری نیز شکل گرفت.
معترضان هنگ‌کنگ نیز در ابتدا بیش‌تر جوانان آرمان‌گرا با خواسته‌های مشخصی بودند که آن حفظ خودمختاری هنگ‌کنگ بود. اما با گسترش و بزرگ‌ترشدن این اعتراضات تعداد معترضان نیز افزایش یافت و به این ترتیب مسائل دیگری از جمله بحران مسکن و مشکلات شغلی جوانان، همراه با خشم تازه در برابر پولیس و عدم پاسخ‌گویی مقامات در هنگ‌کنگ و بیجینگ، وارد جنبش شد. چرخه‌ی شریر و آشنایی شروع شده است: مقامات با محکوم‌کردن این اعتراض به معترضان در جلب حمایت بیش‌تر کمک کرده‌اند و باعث شده‌اند که معترضان به سمت تاکتیک‌های افراطی‌تر و خشونت‌آمیز کشیده شوند.
با بیش‌ترشدن درگیری‌ها با پولیس، شعارهای جدیدی چون «هنگ‌کنگ را آزاد کنید، دموکراسی همین‌حالا»، «استقلال هنگ‌کنگ» و «هنگ‌کنگ را پس بگیرید، انقلاب عصر ما» در هنگ‌کنگ دیده می‌شود. رهبری بیجینگ که حفظ وحدت ملی را یکی از مقدس‌ترین وظیفه‌ی خود می داند شعارهایی را که به استقلال اشاره دارند، حمله به تمامیت چین دانسته است. تقابل‌های این‌چنینی حتا برقرارکردن ارتباط با معترضان را برای رییس‌جمهور شی جین‌پینگ دشوار کرده است چه برسد به دادن امتیاز به آن‌ها. او اکنون در وضعیتی قرار دارد که دنگ در سال 1989 در آن قرار داشت. ولی اظهارات مقامات حزب تند و ستیزه‌جویانه بوده است. یکی از مقامات حزب اوایل ماه جاری اعلام کرد: «من می‌خواهم به همه جنایت‌کاران هشدار دهم که وضعیت را اشتباه قضاوت نکنند و خویشتن‌داری [ما] را ضعف فکر کنند… ضربه‌ی شمشیر قانون در آینده در انتظار آن‌ها است.» رییس اداره امور هنگ‌کنگ و ماکائو گفت که معترضان نشانه‌های «واضح یک انقلاب رنگی» را در خود دارند؛ اشاره‌ای شوم به خیزش‌های مردمی در بلوک اتحاد جماهیر شوروی که مقامات بیجینگ معتقدند کار ایالات متحده بوده است.
جنبش هنگ‌کنگ درست مانند اعتراضات در میدان تیان‌آن‌من در سال 1989، همچنان در حال تغییر و جان تازه گرفتن است. با شدت گرفتن مقاومت پولیس در برابر معترضان، اعتراضات از خیابان‌های شهر به مکان‌های عمومی نمادین مانند ایستگاه قطار (Tsim Sha Tsui) و سپس میدان‌هوایی بین‌المللی هنگ‌کنگ تغییر مکان داده است. در 14 آگست با خشن‌ترشدن برخوردها با مقامات، گزارش‌گر «گلوبل تایمز» ـ روزنامه‌ی تحت حمایت حزب ـ به دست معترضان افتاد و مورد خشونت قرار گرفت. آن‌ها او را با یک مامور امنیتی اشتباه گرفته بودند. مقامات بیجینگ معترضان را متهم کردند که «مانند تروریست‌ها» عمل می‌کنند.
حالا که اعتراضات هنگ‌کنگ از هفت هفته ـ مدت زمان اعتراضات در تیان‌آن‌من ـ عبور کرده و همچنان در حال بیش‌ترشدن است، نوعی مداخله از سوی بیجینگ بیش‌تر از پیش محتمل به نظر می‌رسد. در 1 آگست، گارنیزیون «ارتش آزادی‌بخش خلق» در هنگ‌کنگ فیلم تحریک‌آمیزی را منتشر کردند که سربازان را در حال انجام تمرینات کنترل شورش شهری نشان می‌دهد. یکی از سخن‌گویان ارتش آزادی‌بخش خلق هشدار داد: «ما عزم، اطمینان و توانایی محافظت از تمامیت، امنیت و رشد چین و محافظت از رفاه و ثبات درازمدت هنگ‌کنگ را دارا هستیم.» این ویدیو که بسیج سربازان را در استادیومی در نزدیکی مرز در «شنژن» نشان می‌دهد، به زودی دست به دست شد و حس فراموش‌نشدنی 20 مِی 1989 را یادآور شد که در آن دولت حکومت نظامی اعلام کرد و معترضان در میدان تیان‌آن‌من خبر شدند که سربازان ارتش آزادی‌بخش خلق در پشت دروازه‌های شهر اردو زده‌اند.
مقامات حزب کمونیست ـ درست مانند کاری که در خصوص اعتراضات تیان‌آن‌من انجام دادند ـ شروع کرده‌اند به اتهام‌زنی که ناآرامی‌ها در هنگ‌کنگ کار «دستان سیاه» از ایالات متحده است. آن‌ها گفته‌اند که این دستان خارجی است که اعتراضات را در هنگ‌کنگ برانگیخته نه احساسات دموکراتیک مردم محلی.
چگونه پایان می‌یابد؟
اعتراضات در هنگ‌کنگ وارد مرحله‌‌ی نگران‌کننده‌ی جبرگرایی شده است. دو طرف در وضعیتی قرار دارند که در آن نمی‌توانند بدون دست از کشیدن از چیزی، کدام امتیازی را به دست آورند و از آن‌جا که جنبش هنگ‌کنگ اساسا رهبری ندارد، معلوم نیست که مقامات بیجینگ، حتا اگر بخواهند، با چه کسی مذاکره کنند. و هرچه اعتراضات طولانی‌تر و خشن‌تر می‌شود، احتمال اینکه بیجینگ به بهانه‌ای برای مداخله دست پیدا کند نیز بیش‌تر می‌شود. بیجینگ همان‌طور که رسانه‌های تبلیغاتی جمهوری خلق چین در 13 آگوست هشدار دادند، شاهد «جوانه‌های تروریسم» در اعتراضات هنگ‌کنگ بوده که باید «بدون نرمی و بدون گذشت و بخشش» مجازات شوند.
اعتراضات میدان تیان‌آن‌من نشان می‌دهد که جنبش‌های قدرت‌مند در مخالفت علیه حزب کمونیست چین تقریبا همیشه به مقابله و رویارویی ختم می‌شود. چرا؟ زیرا چنین چالش‌های برای یک نظام تک‌حزبی لنینیست غیرقابل تحمل است. نظامی که در چین حاکم است مخالفت را نمی‌پذیرد و رهبران همیشه مواظب بوده‌اند که مبادا ضعیف ظاهر شوند. همین نگرانی‌ها دنگ را از انعطاف‌پذیری ـ همان انعطاف‌پذیری که بسیاری از مقامات عالی‌رتبه‌ی دیگر حزب می‌خواهند به کار گیرند ـ محروم کرد که به آن برای جلوگیری از آخرعاقبت خشونت‌آمیز و تحقیرآمیزی که در سال 1989 دامن‌گیر چین شد، نیاز داشت. حالا که دولت محلی هنگ‌کنگ فلج به نظر می‌رسد، اگر اعتراضات به خودی خود فروکش نکند، روزی فرا خواهد رسید که در آن شخصی در جایی مجبور می‌شود کاری در هنگ‌کنگ انجام دهد. شی جین‌پینگ هرگز بی‌اعتنایی و بی‌حرمتی به «مادر وطن چین» را بی‌پاسخ نگذاشته است. و وقتی پای مقابله با جنبش اعتراضی برانگیخته‌شده از آرمان‌گرایی دموکراتیک در میان باشد، او ابزار چندانی جز سرکوب کامل در اختیار ندارد.
«میچ مک‌کانل»، رهبر اکثریت سنای امریکا در 10 آگست گفت: «هرگونه سرکوب خشونت‌آمیز به کلی غیرقابل‌قبول خواهد بود. جهان نظاره‌گر است.»