مهدی رحمانی
مؤلفه‌ی اصلی برنامه‌ریزی منطقوی (Regional Planning)، توسعه‌ی اقتصادی است و یکی از فاکتورهای اصلی توسعه اقتصادی، شبکه‌های حمل و نقل و دسترسی است. حمل‌ونقل ریلی کلید توسعه اقتصادی – اجتماعی و انکشاف پایدار در افغانستان است.
وقتی در فضای فراتر از شهر یعنی فضای ملی و منطقه‌ای، از انکشاف و توسعه صحبت می‌کنیم، مواردی از قبیل نقاط (که همان شهرها هستند)، مناطق استراتژیک، مناطق حفاظت شده، مراتع، منابع آبی، رودخانه ها، مناطق جنگلی، معادن، مناطق تجاری و صنعتی، زیرساخت‌های انرژی مانند سدها، زیرساخت‌های حمل‌ونقل مانند میدان‌های هوایی، مناطق مرزی و… اهمیت پیدا می‌کنند. اما آن چیزی که از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، ارتباط بین این مناطق است که توسط کوریدورهای حمل‌ونقل منطقوی تأمین می‌شود. همواره می‌دانیم در فضای ملی و منطقوی، بحث شبکه‌ی کوریدورها و دسترسی به شبکه‌های کوریدور بین‌المللی با هدف توسعه و انکشاف در بخش‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و امنیتی از اهمیت بالایی برخوردار است و سیاست‌مداران و تصمیم‌گیران کشور باید توسعه‌ی حمل‌ونقل منطقوی را مورد توجه ویژه قرار بدهند.
در سال‌های اخیر مشاهده می‌شود که توسعه حمل‌ونقل منطقوی در استراتیژی‌ها و پالیسی‌های افغانستان جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است و شخص رئیس جمهور هم بر آن تأکید ویژه‌ای دارند که می‌توان به پروژه‌هایی از قبیل خط آهن خواف – هرات، خط آهن حیرتان – مزارشریف، خط آهن آقینه – اندخوی و خط آهن تورغندی – هرات اشاره کرد.
مناطق مرزی
حفظ و گسترش امنيت مرزها و مناطق مرزي دغدغه هميشگي کشورهايي است که داراي مرزهاي مشترک طویل با همسايگان خود مي‌باشند. استراتیژی اساسی حفظ امنیت مرزها، انکشاف پایدار مناطق مرزی است. بسیار واضح است که مناطق مرزی و مسائل مربوط به آن، در هر کشوری به‌خصوص در کشور افغانستان که نقش امنیتی مناطق مرزی از دیگر نقش‌های آن پررنگ‌تر است، همواره چالش برانگیز بوده است. پروژه تاریخی خط آهن خواف – هرات یک گام مهم جهت احیا و توسعه اقتصادی میان دو کشور افغانستان و ایران است که یکی از نتایج آن تأمین امنیت به‌خصوص در مناطق مرزی است.
اثرات مثبت احداث خط آهن خواف – هرات: توسعه اقتصادی و اجتماعی
همواره مردم ساکن در مناطق مرزی ایران و افغانستان با یک‌دیگر دارای تعاملات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی هستند و نمی‌توان با اتخاذ سیاست‌های منجمد و یخ‌زده، این ارتباطات را قطع کرد بلکه باید آن را مدیریت و تسهیل کرد.
خط آهن خواف – هرات به طول ۲۲۵ کیلومتر که شامل چهار قطعه است از شهر خواف واقع در جنوب استان خراسان رضوی در ایران شروع و در مسیر خود با گذشتن از معدن سنگان و مرز شمتیغ وارد خاک افغانستان شده و تا ایستگاه روزنک ادامه یافته و در نهایت به شهر باستانی هرات واقع در ولایت (استان) هرات ختم می‌شود. این خط آهن باعث تسهیل و تسریع مبادلات اقتصادی و جریان کالا، خدمات و مسافر بین دو کشور می‌شود و روابط دو کشور را از جهات مختلف تقویت می‌کند. از طرفی باعث محرومیت‌زدایی و شکوفایی فعالیت‌های عمرانی در پهنه شمال‌غربی افغانستان می‌شود.
کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل و رفع انحصار حمل‌ونقل کالا از طریق حمل‌ونقل جاده‌ای، دسترسی مناسب به شبکه‌ی کوریدور بین‌المللی، دسترسی به‌مناطق آزاد تجاری – صنعتی، دسترسی به آب‌های آزاد جنوب و بنادر اصلی و تغذیه کننده، دسترسی به منطقه قفقاز، کشورهای ترکیه، عراق و قاره اروپا از دیگر نتایج مهم خط آهن خواف – هرات در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است.
یکی از اثرات مثبت احداث خط آهن خواف – هرات: حفظ و گسترش امنیت
علی‌رغم گفته‌های صاحب‌نظران، کشور افغانستان به فضایی جهت جنگ‌های نیابتی دیگر کشورها مبدل نخواهد شد. همواره در محافل سیاسی و امنیتی از مداخله کشورها در امور داخلی افغانستان، و ارتباط آن‌ها با گروه‌های مخالف دولت از جمله طالبان صحبت می‌شود و تأکید بر آن است که باید ابتدا به یک اجماع منطقوی در رابطه با صلح و امنیت در افغانستان برسیم و بعد از آن در رابطه با اموری از جمله صلح تصمیم‌گیری بکنیم. نقش کشورهای همسایه به‌خصوص ایران نیز در این زمینه بسیار پر رنگ است.
سیاست‌مداران و مسئولین امنیتی افغانستان نمی‌توانند نقش کشورهای همسایه از جمله ایران را در زمینه امنیت افغانستان نادیده بگیرند. مسئولین ایران نیز بارها اعلام کرده اند که با گروه تحریک طالبان در ارتباط هستند و این ارتباط به این دلیل است که در مناطق مرزی افغانستان تحرک طالبان از سایر مناطق بیشتر است و این ارتباط جنبه‌ی کنترلی دارد. در نتیجه می‌توان از این پتانسیل استفاده کرد و راه‌کاری که صاحب نظران در اینجا پیشنهاد می‌کنند، مشارکت با کشورهای همسایه در احداث پروژه‌های انکشافی و عمرانی به‌خصوص در مناطق مرزی است که به تبع آن منافع مشترک باعث می‌شود که کشورهای همسایه از ارتباطات خود با این گروه‌های مخالف دولت (طالبان)، بهره برده و امنیت این پروژه‌ها را تأمین کنند و در نهایت پس از احداث این پروژه‌ها، با گذر زمان و اثر انتشاری، امنیتی نسبی در مناطق مرزی ایجاد می‌شود و به کل منطقه تحت پوشش آن که به‌طور خاص ولایت هرات است، پخش و توزیع می‌شود و در نتیجه امنیت نسبی در منطقه برقرار می‌شود. البته پایداری این امنیت نسبی به سیاست‌ها و روابط بین دو کشور به شدت وابسته است. شایان ذکر است که از لحاظ فضایی، ساحات نزدیک به کوریدورها از جمله خط آهن خواف – هرات از امنیت بیشتری برخوردارند و هر چه از این کوریدورها و خط ریلی دورتر می‌شویم از امنیت منطقه کاسته می‌شود.
در نهایت اگر خط آهن خواف – هرات را من‌حیث یک پیچ‌کاری (آمپول یا سرنگ) توسعه و افغانستان را من‌حیث یک کالبد زنده و ولایت هرات را من‌حیث یک عضو مهم از این کالبد کلان که پیچ‌کاری توسعه به آن تزریق شده است، در نظر بگیریم. برای بهره برداری حداکثری و پخش این دارو به طور متوازن (یعنی توزیع توسعه) در کل این کالبد زنده (یعنی افغانستان)، نیازمند رگ‌های قوی (شبکه‌ی حمل و نقلی داخلی قوی و منسجم) هستیم. تقویت شبکه‌های حمل‌ونقلی داخلی، بهبود شبکه جاده‌ای، توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقلی مانند میدان‌های هوایی و… باید به‌عنوان مهمترین استراتیژی‌های فضایی در سیاست‌های کلان کشور مورد توجه ویژه سیاست‌مداران و مسئولین مربوطه قرار بگیرد.