یافتههای گزارش سالانه‌ی کمیسیون مستقل حقوق بشر نشان می‌دهد که شمار افراد دارای معلولیت در افغانستان در ۱۴ سال گذشته بیش از ۱۱ درصد افزایش یافته است. اکنون بیش از چهار میلیون و ۴۷۵ هزار و ۸۰۰ فرد دارای معلولیت در افغانستان وجود دارد. این شمار افراد نزدیک به ۱۴ درصد کل جمعیت را تشکیل می‌دهد. درحالی‌که درصدی افراد دارای معلولیت در سال ۱۳۸۴ هـ ش ۲.۷ درصد کل جمعیت کشور بوده است.
عوامل
از میان افراد دارای معلولیت جسمی، کمیسیون مستقل حقوق بشر با بیش از یک‌هزار و ۵۰۰ فرد دارای معلولیت در ۲۲ ولایت به‌طور نمونه‌ای مصاحبه کرده است. از این میان ۴۱.۷ درصد آنان گفته‌اند که بر اثر جنگ و انفجار ماین‌های کنار جاده معلول شده‌اند. ۴.۸ درصد بر اثر رعایت‌نکردن تدابیر ایمنی در محل زندگی، چهار درصد بر اثر تطبیق‌نکردن واکسین، ۲.۱ درصد بر اثر مراقبت‌نکردن زنان باردار، ۱.۹ درصد بر اثر حوادث ترافیکی، ۱.۵ درصد بر اثر رعایت‌نکردن تدابیر ایمنی در محل کار و ۱.۲ درصد بر اثر مصرف خودسرانه‌ی دارو معلوم شده‌اند. دلیل معلولیت ۴۲.۸ درصد آنان مشخص نشده است.
نوع معلولیت
براساس گزارش کمیسیون مستقل حقوق بشر، ۶۹.۳ درصد از افراد معلول دارای معلولیت فیزیکی نقص عضو بوده‌اند. ۱۹.۵ درصد آنان دارای معلولیت حسی فیزیکی (معلولیت بینایی، شنوایی و گفتاری) و ۴.۵ درصد دارای معلولیت ذهنی و روانی بوده‌اند. ۳.۹ درصد آنان معلولیت مضاعف یعنی دو یا بیشتر از دو نوع معلولیت داشته‌اند. ۲.۸ درصد از افراد معلول، دارای معلولیت بیولوژیکی و میتابولیزمی مثل بیماری شکر، فشار خون، صرع، مهرگی و اوتیسم بوده‌اند.
خشونت
افراد وقتی معلول می‌شود نیاز به توجه و حمایت خانواده، جامعه و مسئولان و ادارات دولتی دارند. درحالی‌که براساس گزارش کمیسیون مستقل حقوق بشر، ۳۸.۱ درصد افراد دارای معلولیت یا ۵۷۳ نفر شامل تحقیق تأیید کرده‌اند که در خانه و جامعه با خشونت روبه‌رو شده و توهین، تحقیر، آزار و اذیت شده‌اند. از این میان ۳۹۱ فرد یا ۶۸.۲ درصد آن هنگامی که با خشونت، توهین و تحقیر روبه‌رو شده‌اند، از حمایت اعضای خانواده، مردم و دولت نیز محروم بوده‌اند. همچنان ۱۸ فرد معلول یا ۳.۱ درصد آنان گفته‌اند که از اشتراک به مجامع عمومی و ۲۳ فرد یا چهار درصد آن از رفت‌وآمد و معاشرت با دوستان و اقارب منع شده‌اند.
مشارکت در انتخابات
از میان یک‌هزار و ۳۲۸ فرد دارای معلولیت که واجد شرایط رای‌دهی بوده‌اند، ۲۴۰ نفر یا ۱۸.۱ درصد آنان گفته‌اند که بنابر ممانعت‌ها و نبود حمایت نتوانسته‌اند در انتخابات از حق رای خود استفاده کنند. از این میان ۵۵ درصد آنان گفته‌اند به‌دلیل نداشتن شناسنامه‌ی تابعیت نتوانسته‌اند در انتخابات شرکت کنند. در کل ۶۷ نفر گفته‌اند که به‌دلیل بی‌توجهی و دست‌کم‌گرفتن آنان توسط خانواده شناسنامه ندارند. از میان افراد معلول واجد شرایط رای‌دهی ۷۳ فرد یا ۵.۵ درصد آنان در آخرین انتخابات پارلمانی و شورای ولایتی نامزد نیز بوده‌اند.
آموزش
از میان بیش از یک‌هزار و ۵۰۰ فرد دارای معلولیت یک‌هزار و ۷۹ فرد آن تأیید کرده‌اند که به آموزش دسترسی ندارند. در گزارش کمیسیون مستقل حقوق بشر دلیل نبود دسترسی به آموزش افراد دارای معلولیت، عمدتا ممانعت خانواده و مسئولان مکاتب، مشکلات اقتصادی، نبود تسهیلات، دوری راه و نبود علاقه‌مندی به آموزش به‌دلیل بالا بودن سن آنان گفته شده است.
در کل ۴۲۵ فرد یا تنها ۲۸ درصد از معلولان گفته‌اند که به آموزش دسترسی دارند. کمیسیون مستقل حقوق بشر در گزارشش گفته است که میزان دسترسی افراد دارای معلولیت به آموزش در سال ۱۳۹۹، نسبت به سال پیش آن ۱۵.۵ درصد افزایش را نشان می‌دهد.
خدمات صحی
در کنار محرومیت از آموزش، یافتههای گزارش کمیسیون حقوق بشر نشان می‌دهد که ۲۷۲ فرد دارای معلولیت یا ۱۸.۱ درصد آنان به خدمات صحی دسترسی ندارند. درصدی زیادی از افراد دارای معلولیت که دسترسی هم دارند از برخورد تبعیض‌آمیز کارمندان صحی، دوری راه، نبود تجهیزات صحی، امکانات و سهولت‌ها و هزینه‌ی گزاف درمانی شکایت دارند و از خدمات صحی کاملا راضی نیستند.
حق کار و امتیازات مالی
از مجموع معلولانی که شرایط کافی شمولیت در بازار کار را داشته‌اند، بیش از ۹۰۰ فرد یا ۶۸ درصد آن از کار محروم‌اند. بنابر یافتههای گزارش کمیسیون حقوق بشر، این افراد عمدتا به دلایل تبعیض در ادارات، ممانعت خانواده، عدم تطبیق قانون، ضعف جسمی و نداشتن سواد کافی نتوانسته‌اند که شامل بازار کار شوند. همچنان ۳۷ درصد از این افراد به‌دلیل دشواری در شرایط پرداخت قرضه و ۱۹ درصد آنان به‌دلیل نبود نهادهای قرضه‌دهنده در محل سکونت‌شان نتوانسته‌اند که از قرضه‌های کوچک برای راه‌‌اندازی کار و رفع نیازمندی‌شان استفاده کنند.
۶۷۷ فرد یا ۴۵ درصد از افراد دارای معلولیت شامل در تحقیق کمیسیون حقوق بشر، از امتیاز مالی قانونی‌شان محروم‌اند؛ معاش و امتیازاتی که در ماده‌ی هشتم قانون حقوق و امتیازات اشخاص دارای معلولیت پیش‌بینی شده است. دلایل محرومیت از این حق در گزارش کمیسیون حقوق بشر عمدتا بروکراسی در روند ثبت این افراد، تبعیض، فساد و بی‌خبری از حقوق‌شان گفته شده است. یکی از دلایل محرومیت از این حقوق این بوده است که شماری از آنان مستقیما عامل معلولیت‌شان جنگ نبوده است.
از میان ۱۵۶ قضیه‌ی حقوق بشری که در سال ۱۳۹۹ در کمیسیون حقوق بشر ثبت شده است، در ۲۴ قضیه‌ی آن حقوق افراد دارای معلولیت نقض شده است. از میان ۲۴ قضیه در ۱۸ قضیه حق معاش، در پنج قضیه حق کار و در یک قضیه حق آموزش افراد دارای معلولیت نقض شده است. کمیسیون حقوق بشر در گزارشش گفته است موارد نقض را پی‌گیری کرده و به مراجع عدلی و قضایی فرستاده است. همچنان برنامه‌های آگاهی‌دهی، دادخواهی و کمک‌رسانی را نیز برگزار کرده است.
کمیسیون مستقل حقوق بشر با نشر گزارش سالانه ۱۳۹۹ در مورد وضعیت افراد دارای معلولیت، از طرف‌های جنگ خواسته است که جنگ را قطع و آتش‌بس کنند تا از افزایش افراد معلول جلوگیری شود. همچنان پیشنهاد کرده است که جایگاه این افراد به‌عنوان قربانی عمده‌ی جنگ و منازعه باید در روند صلح تثبیت شود. حکومت، خانواده‌ها و شهروندان باید در روند استخدام و شمولیت در بازار کار، آموزش و برخورد با این افراد بدون کدام تبعیض، با حفظ کرامت انسانی، مطابق قانون و اصول داخلی و بین‌المللی عمل کنند و مورد حمایت قرار دهند.