در بین سال‌های سال‌های ۱۳۷۲ و ۱۳۷۳ خورشیدی طلبه‌های دینی در مدارس تحت حمایت عربستان در پاکستان گروهی را تحت نام تحریک اسلامی طالبان (جنبش اسلامی طالبان) تشکیل دادند. جنبشی که با شعار «اجرای شریعت اسلامی» و مقابله با آنچه شر و فساد در افغانستان می‌خواندند از مرز جنوبی وارد کشور شدند و به‌زودی شهر‌ها را یکی پس از دیگری تصرف کردند.
این جنبش با به‌دست گرفتن قدرت، نسخه‌ی سخت‌گیرانه‌ای را تحت نام شریعت اسلامی در افغانستان پیاده کردند. طبق همین نسخه، زنان و دختران اجازه‌ی کار و آموزش یا بیرون رفتن از خانه بدون همراهی یک عضو مرد خانواده را نداشتند. حتا اشتراک دختران خُردسال در صنف‌های آموزشی کودکان خُردسال پسر ممنوع بود و ننگی عظیم عنوان می‌شد.
زهرا ممنوعیت آموزشی دختران را با پوشیدن لباس پسرانه دور زد و با ظاهر مبدل ولی با اشتیاق همراه با دو کاکایش به‌عنوان یک پسر به درس خواندن می‌رفت. زمستان در منبر (مسجد محل) و تابستان در زیر سایه‌ی درخت. این روال تا رفع ممنوعیت آموزش دختران که با سقوط حکومت طالبان در ۱۳۸۰ خورشیدی همزمان است، ادامه یافت.
دختران پیشگام
با رفع‌شدن ممنوعیت آموزشی برای دختران، زهرا جویا توانست لباس مبدل «لباس پسرانه و اسم پسرانه [محمد]» را کنار بگذارد. او از اولین دختران افغاننستان بود که بعد از سقوط حکومت طالبان، تعلیمات رسمی را با نام خودش آغاز کرد. اما همچنان در منبر و زیر سایه‌ی درخت آموزش می‌دید.
بامیان در مرکز افغانستان از جمله ولایت‌های محروم است. محرومیت از مرکز این ولایت تا به ولسوالی‌ها و قریه‌ها متفاوت است و شدید. زهرا جویا در سال ۱۳۷۱ خورشیدی زمانی که آتش جنگ در افغانستان گرم بود، در ولسوالی ورس ولایت بامیان متولد شد.
او می‌گوید: «آن زمان که طالبان سقوط کرده بود، اندکی بزرگ‌تر شده بودم می‌دانستم که تعلیمات دیگر ممنوع نیست، اما امکانات زیاد نبود. از جمله صنف درسی و میز و چوکی، استادان مسلکی و… نبود. نبود استاد کیفیت آموزش را در بامیان پایین آورده بود. طوری که من در دوران لیسه زمستان‌ها درس‌های تقویتی را در کابل دنبال می‌کردم.»
زهرا در سال ۱۳۸۹ از مکتب درحالی فارغ شد که صنف‌های تقویتی، ضعف آموزش و کیفیت پایین درسی در بامیان را جبران نکرده بود؛ زیرا او و شماری زیادی از دانش‌آموزان مناطق دوردست بامیان از ورود به دانشگاه‌های دولتی باز ماندند و سرنوشت آنان تغییر خورد.
زهرا می‌گوید: «در آن سال‌ها آزمون ورود به دانشگاه سخت بود. من و شماری زیادی از دانش‌آموزان از ورود به دانشگاه‌های دولتی باز ماندیم، اما این به معنای بازماندن من از تحصیلات عالی نبود؛ زیرا خانواده‌ی من زندگی خوبی داشتند و از من حمایت کردند.»
ننگ خبرنگاری
در سال ۱۳۹۰ خورشیدی خانواده‌ی زهرا بامیان را به مقصد کابل ترک کردند تا کودکان خانواده بتوانند در کابل، مرکز قدرت و امکانات به آموزش بهتر و با کیفیت‌تر دسترسی پیدا کنند. در همین سال زهرا تحصیلات عالی‌اش را در رشته‌ی دلخواهش (حقوق و علوم سیاسی) در یک دانشگاه خصوصی آغاز کرد.
رشته‌ای که فکر می‌کرد با خواندن آن به زنان محروم کمک می‌تواند: «همیشه فکر می‌کردم که یک وکیل مدافع شوم تا بتوانم به آدم‌های محروم کمک کنم.»
در جریان تحصیل، او متوجه می‌شود که راه برای مبارزه با محرومیت و حق‌خواهی یکی نیست و او می‌تواند با حرفه‌ی روزنامه‌نگاری بیشتر مفید واقع شود.
از آن زمان تا کنون زهرا جویا در رسانه‌های مختلف به‌عنوان خبرنگار کار کرده است. او می‌گوید: «در جریان تحصیل با زنانی آشنا شدم که می‌خواستند داستان و صدای آنان شنیده شوند، اما جایی نبود. در آن زمان من با مشوره‌ی دوستانم با توجه به این مسایل به خبرنگاری علاقه‌مند شدم و به آن رو آوردم و به‌عنوان خبرنگار تلاشم این بود که صدای مردم در حاشیه باشم و کاری انجام دهم که به توسعه‌ی اجتماعی منجر شود.»
او اضافه می‌کند که در چنین حالتی، هویتش را به‌عنوان یک خبرنگار همچنان مخفی می‌کرد. زهرا توضیح می‌دهد که تحت تأثیر محدودیت وضع‌شده‌ی طالبان برای زنان، در سال ۱۳۸۰ خورشیدی خبرنگاری همچنان حرفه‌ی مناسب برای زنان و دختران نبود.
به‌گفته‌ی او، مردم به خبرنگاران زن به چشم بد می‌دیدند: «در آن زمان مردم فکر می‌کردند که خبرنگاران زن آدم‌های بد و بداخلاق هستند و من نمی‌خواستم خانواده‌ام مورد قضاوت قرار گیرند. به این دلیل من خودم را به‌عنوان خبرنگار معرفی نمی‌کردم.»
رخشانه
این معرفی نکردن، مانع فاش‌شدن شغل زهرا نشد؛ زیرا یک دهه فعالیت در عرصه‌ی خبرنگاری او را فاش کرد. او در سال ۲۰۲۰ میلادی «رسانه رخشانه» را تأسیس کرد تا بتواند بیشتر بر مسائل، روایت‌ها و داستان‌های زنان افغانستان تمرکز کند و صدای زنان افغانستان باشد.
زهرا می‌گوید که زنان افغانستان همیشه قربانی افراطیت بوده‌اند. مانند رخشانه که در سال ۲۰۱۵ گروه طالبان او را سنگسار کردند: «من این خبرگزاری را برای یادآوری و یادبود از رخشانه و از این‌که مرگ جان‌گداز او فراموش نشود، تأسیس کردم.»
جویا تصریح می‌کند که او خبرنگاری را رسالتی می‌داند که در کنار زنان باشد و در راستای جهانِ بدون تبعیض و برای رسیدن به عدالت تلاش کند: «در کنار آن‌که صدای زنان باشیم و مسائل مهم و اثرگذار در مورد آنان را بنویسم. نوشتن رسالتی است برای تغییر و بهبود اوضاع زندگی زنان.»
مجله تایم لندن به‌دلیل این تلاش‌ها زهرا جویا، صاحب‌امتیاز و مدیرمسئول «رسانه رخشانه» را از جمله دوازده زن سال مبارز برای «جهان فراگیرتر و عادلانه‌تر» انتخاب کرده است.
این مجله روز پنج‌شنبه، ۱۲ حوت با نشر فهرستی از زنان سال گفته است که در سال ۲۰۲۲ میلادی، دوزاده زن را به‌دلیل مبارزه برای جهانی فراگیرتر و عادلانه‌تر انتخاب کرده است.
مجله تایم گفته است که با تحولات سیاسی اخیر در افغانستان و سقوط نظام جمهوریت، زهرا جویا و تیم خبرنگارانش در داخل و خارج از افغانستان در مورد مسائلی که زنان افغانستان را تحت تأثیر قرار می‌دهد، گزارش می‌دهد. کار سخت و ارزشمند در یک زمان حساس.
تکرار تاریخ
هرچند افغانستان در طول سال‌های‌گذشته همواره مکانی خطرناک برای خبرنگاران، به‌ویژه برای خبرنگاران زن بوده است، اما با این وجود رسانه‌ها در افغانستان رشد کرده بود و صدها نفر بدون تفکیک جنسیت در رسانه‌ها مشغول به کار بودند.
دست‌آوردی که با فروپاشی حکومت و بازگشت طالبان به قدرت از بین رفته است. گروه طالبان محدودیت‌های سخت‌گیرانه را برای زنان و رسانه‌ها وضع کرده‌اند. محدودیت‌هایی که مانع رشد و فعالیت آزاد رسانه‌ها و زنان در افغانستان می‌شود و امنیت خبرنگاران را با خطر جدی مواجه کرده است.
زیبا نوری (اسم مستعار)، ۲۴ ساله یکی از خبرنگاران زن افغانستان است که با سقوط حکومت به‌دست طالبان کارش را از دست داده است. او می‌گوید که با سقوط حکومت به‌دست طالبان در عرصه‌ی خبرنگاری تغییرات چشم‌گیری به میان آمده و سبب شده است که زنان خبرنگار ترک شغل کنند: «در گذشته خبرنگاران زن آزادانه می‌توانستند گزارش تهیه کنند، اما حالا نمی‌توانند. سانسور شدید، دسترسی نداشتن به اطلاعات و وضع محدودیت‌ها به زنان، عرصه‌ی خبرنگاری را برای زنان تنگ کرده است و در چنین وضع شمار زیادی از خبرنگاران زن شغل‌شان را ز دست دادهاند و با مشکلات روانی مواجه شده‌اند.»
این درحالی است که براساس گزارش‌های «سازمان گزارشگران بدون مرز» ۸۰ درصد از روزنامه‌نگاران زن در افغانستان از زمان سقوط و فروپاشی دولت شغل‌شان از دست دادهاند و شماری به‌دلیل تهدید‌ها از افغانستان فراری شده‌اند.
زهرا جویا، صاحب‌امتیاز «رسانه رخشانه» از معدود خبرنگاران زن است که با سقوط حکومت پیشین به لندن منتقل شد. او از آنجا تیم کاری‌اش را برای اطلاع‌رسانی مدیریت می‌کند تا روایت‌گر داستان زنان افغانستان باشد. روایت‌گری که تحت فشار و سانسور شدید رسانه‌ای مجبور به سکوت نباشد.
جویا می‌گوید که او هر روزی که از خواب بیدار می‌شود کارش را به‌عنوان یک ویراستار خبری شروع می‌کند، روایت‌ها و داستان‌های زنان را از همکارانش می‌گیرد: «همکارانم با آن‌که زندگی مخفیانه دارند؛ اما بازهم در این عرصه کار می‌کنند؛ زیرا هدف ما تلاش برای یک آیندهی بهتر است. این کار برای من و همکارانم ساده نیست.»
زهرا جویا که اکنون با گروهی از زنان دیگر در بریتانیا به‌سر می برد، با وجود این محدودیت‌ها و سانسور شدید رسانه‌ای سرگرم اطلاع‌رسانی از افغانستان است. تمرکز او و تیمش بیشتر روی موضوعات مرتبط به زنان در افغانستان است ودر عرصه‌ی تأمین حقوق زنان فعالیت می‌کند.
زهرا و همکارانش از تمام افراد و کشورهای اثرگذار می‌خواهند که زنان افغانستان را تنها رها نکنند و نگذارند که محدودیت‌های سخت‌گیرانه‌ی طالبان فرصت پیشرفت را از مردم، به ویژه زنان افغانستان بگیرند.