نویسنده: مجیب مشعل
مترجم: شریفه عرفانی
با افزایش خشم بین‌المللی نسبت به تهاجم روسیه به اوکراین، وزرای امور خارجه و نمایندگان کشورها به دهلی نو رفتند و امیدوار بودند که هند را از حصار بیرون بکشند و روسیه، متحد دیرینه‌اش را محکوم کنند.
ایالات متحده سیاست چماق و هویج را پیشنهاد کرد: از طرفی نشان دادن تمایل به گسترش همکاری دفاعی با هند، که مدت‌هاست برای اکثر تسلیحات خود به مسکو وابسته است، از طرف دیگر «متزلزل» خواندن هند به عنوان عضوی از اتحاد مهم دموکراسی‌ها موسوم به «چهارگانه» (اتحادی میان ایالات متحده، استرالیا، جاپان و هند). نخست‌وزیر کشورهای جاپان و استرالیا، که هر دو بخشی از این اتحاد هستند، با رهبران هند دیدار کردند. اسرائیل اعلام کرد که نخست‌وزیرش به زودی وارد این کشور می‌شود.
اما هنگامی که سازمان ملل هفته گذشته بار دیگر به قطع‌نامه‌ای در انتقاد از تجاوز روسیه رأی داد، هند همچنان رای ممتنع را ترجیح داد. سپس هند با خودداری از حمایت از قطع‌نامه‌ای که به نفع روسیه بود، بر بی‌طرفی نسبی خود تأکید کرد. در عوض، هند خواستار پایان دادن به خصومت‌ها و احترام به تمامیت ارضی کشورها شد؛ بیان نارضایتی از جنگ روسیه بی آن‌که این کشور را متجاوز بشناسد.
تهاجم روسیه به اوکراین و واکنش شدید آن، آخرین جلوه‌های تلاش هند برای ترسیم مسیر خود در میان تغییرات سریع نظم جهانی در سال‌های اخیر را نشان می‌دهد. مقامات و تحلیل‌گران می‌گویند که در مرکز آن، استراتژیست‌های سیاست خارجی هند با وضوحی فزاینده اعلام می‌کنند که این کشور نمی‌تواند در دنیایی که به طور فزاینده‌ای چند قطبی است، طرف کسی را بگیرد.
آسیب‌پذیری‌های هند، از جمله اقتصاد کندی که برای برآوردن نیازهای جمعیت رو به رشد با مشکلاتی مواجه است و ارتش فاقد تجهیزات لازم که به دلیل اختلافات ارضی با چین و پاکستان در دو جبهه پراکنده شده، به اندازه‌ای است که به متحدانی در اقصی نقاط دنیا نیاز دارد، حتا اگر به این معنی باشد که دهلی نو مجبور به کنار آمدن با این حقیقت سخت شود که متحدانش دشمنان سرسخت یک‌دیگرند.
این کشور پس از دهه‌ها تلاش برای گذر از میراث جنگ سرد دنیای دوقطبی، با پیچیدگی‌های بیشتری از جمله ظهور چین توسعه‌طلب در بیخ گوش خود مواجه است.
سوبرهمانیام جایشانکار، وزیر امور خارجه هند، روزی که هند دوباره تصمیم گرفت از رای دادن علیه روسیه در سازمان ملل متحد خودداری کند، به پارلمان این کشور گفت: «موضع ما به این معنا نیست که این مشکل ما نیست، موضع ما به این معناست که ما طرفدار صلح هستیم. تصمیمات سیاست خارجی هند در راستای منافع ملی هند اتخاذ می‌شود و تفکر، دیدگاه‌ها و منافع خود ما سرلوحه کار ماست.»
مناظره در مجلس علیا در آن روز حاکی از جریان متلاطمی است که هند در حال عبور از آن است.
صحبت از «بازی دوگانه» غرب بود: تحت فشار قرار دادن هند برای توقف خرید نفت از روسیه، یعنی فقط حدود یک درصد از کل واردات نفت این کشور از یک طرف، و تدوام خرید نفت روسیه توسط اروپا از طرف دیگر. اما سؤالاتی نیز در مورد تبعات موضع بی‌طرف هند برای امنیت آن مطرح شد. آیا هند خطر خشم ایالات متحده و سایر کشورهای چهارگانه که برای تقویت امنیت علیه چین با هم متحد شده‌اند را به جان می‌خرد؟ اگر روسیه و چین در نتیجه تحریم‌های غرب به هم نزدیک شوند چه؟
دکتر جایشانکار در موقعیتی منحصربه‌فرد قرار دارد، هم‌زمان نظریه‌پرداز اصلی دیدگاه هند برای مسیری در این نظم جدید جهانی پیچیده و مسئول کار دشوار اجرای آن چشم‌انداز است.
در طول چهار دهه خدمت در بخش سیاست خارجی هند، قبل از بازنشستگی در سال ۲۰۱۸ به عنوان عالی‌ترین بوروکرات این کشور در این خدمات، مناصب سفیری در واشنگتن و پکن داشت. او یک سال بعد توسط نخست‌وزیر نارندرا مودی به عنوان وزیر خارجه انتخاب شد، اما او از این فاصله برای نوشتن کتابی با عنوان «راه هند: استراتژی‌هایی برای دنیای درحال تغییر» در مورد دکترین سیاست خارجی کشور استفاده کرد.
او در این کتاب که مرجع مورد علاقه دیپلمات‌های خارجی در دهلی نو است، بسیاری از چالش‌های جهان در حال نوسان را به پیامدهای «فردگرایی بیشتر، انزواگرایی بیشتر و اصلاحات ساختاری شدید» توسط ایالات متحده در سال‌های اخیر، به همراه ظهور سلطه‌جویانه‌تر چین نسبت می‌دهد.
دکتر جایشانکار نوشت: «این امر مستلزم پیشبرد منافع ملی از طریق شناسایی و بهره‌برداری از فرصت‌های ایجاد شده به واسطه‌ی تضادهای جهانی است.»
هفته گذشته، در جریان سفر وانگ یی، وزیر امور خارجه چین به دهلی نو، مشخص کرد که این کار در عمل چقدر ظریف است.
این اولین سفر وزیران بین دو کشور پس از درگیری‌های مرگ‌بار در مرزهای هیمالیا در دو سال پیش بود که روابط را متشنج نگه داشت.
مقامات هندی تاکید کردند که دیدار با آقای وانگ با هدف تسریع خروج ده‌ها هزار نیرو انجام شده است، روندی که علی‌رغم ۱۵ دور گفت‌وگو بین دو ارتش به کندی انجام شده است.
اما بسیاری از تحلیل‌گران در زمان‌بندی این دیدار و پیام‌های پکن و مسکو در حواشی آن، تلاشی داشتند از واگرایی بین دهلی نو و واشنگتن، و حتا نشان دادن هند در یک بلوک با روسیه و چین بهره ببرند.
چنین تلاش‌های بیشتری محتمل است. وزیر امور خارجه روسیه، سرگئی وی. لاوروف، که هند و چین را در فهرست کشورهایی قرار داده که «هرگز دهکده جهانی تحت کدخدای امریکایی را نمی‌پذیرند»، انتظار می‌رود اواخر این هفته وارد دهلی نو شود.
انتخاب‌های دشوار هند ناشی از آسیب‌پذیری‌های خود است؛ به‌ویژه اقتصادی که براساس پتانسیل‌هایش پیش نمی‌رود، و میراث دهه‌ها وابستگی به مسکو و بی‌اعتمادی به واشنگتن.
هند در شکوفا کردن اقتصاد خود از چین بسیار عقب بود و از مزایای اولیه جهانی شدن که پکن را به یک غول تبدیل کرد، غافل شد. تولید ناخالص داخلی محدودتر هند – حدود ۳ تریلیون دار(یک ششم چین)- و نیازهای ۱ میلیارد و ۴۰۰ میلیارد جمعیت، مخارج نظامی این کشور را دچار محدودیت کرده است.
آرویند پاناگاریا، استاد اقتصاد در دانشگاه کلمبیا که قبلا به آقای مودی مشاوره می‌داد، می‌گوید: «در نهایت، امنیت واقعی در رشد اقتصادی نهفته است و می‌دانید، رسیدن سریع به درآمدی نزدیک به ۱۰ تریلیون دالر. اساسا همان کاری که چین انجام داد. چه کسی چین را تا سال ۱۹۹۰ جدی می‌گرفت؟»
در بخش بزرگی از تاریخ مستقل هند، رهبران آن نه تنها برای تامین تسلیحات، بلکه برای حمایت سیاسی در سازمان ملل نیز به مسکو چشم دوخته‌اند. زمانی که واشنگتن مکررا دهلی نو را ناراحت کرد، از جمله کمک به پاکستان، دشمن هند، و اعمال تحریم‌ها علیه هند به دلیل تولید سلاح‌های هسته‌ای، مسکو یک متحد ثابت باقی ماند.
حتا در شرایطی که روابط با واشنگتن به حدی رسیده که ایالات متحده اکنون بزرگ‌ترین شریک تجاری هند است، هنوز خطرهایی برای دهلی نو وجود دارد. آخرین مورد مربوط به خروج ایالات متحده از افغانستان است. هند از نزدیک منافع خود را در آن‌جا با حضور امریکا همسو کرده بود، تنها برای این‌که ببیند ایالات متحده افغانستان را به طالبان واگذار کرده بود، که دهلی نو مدت‌هاست که آن‌ها را نماینده ارتش پاکستان می‌دانست که دست در دست پکن است.
هند در تلاش برای «خود مختاری استراتژیک» در ایجاد فاصله با مسکو کند عمل کرده است. با وجود این‌که هند خرید تسلیحات خود از ایالات متحده را از اندک به حدود ۲۰ میلیارد دالر در دهه گذشته افزایش داده، هنوز هم برای حدود ۶۰ درصد تجهیزات نظامی خود به روسیه وابسته است.
کنت جاستر، سفیر سابق ایالات متحده در دهلی نو گفت: «من فکر می‌کنم مردم در دولت ایالات متحده پیچیدگی‌های موقعیت هند را درک می کنند و (از دولت) قدردانی می‌کنند. اما جنایات پوتین چالشی را برای هند و دیگر کشورها برای فاصله گرفتن بیشتر از اقدامات او ایجاد خواهد کرد.
اعتماد دولت هند به این‌که واگرایی از فشار غرب بر روسیه در نهایت به روابطش آسیب نمی‌رساند ریشه در این واقعیت دارد که هند یک کنترل بالقوه مهم برای سیاست خارجی توسعه طلبانه چین است.
دهلی نو علی‌رغم مخالفت شدید روسیه و چین که هر دو آن را به حضور ناتو در شرق با هدف محاصره چین تشبیه کرده‌اند، به ائتلاف چهارگانه پیوست. اما هند به‌رغم تهدیدهای امریکا مبنی بر تحریم، به اقدام متعادل خود و خرید تسلیحات از روسیه از جمله سیستم دفاع موشکی ادامه داده است.
حدود دو هفته پس از تهاجم روسیه به اوکراین، رهبران چهارگانه نشستی را برگزار کردند که به عنوان نمایش وحدت تلقی شد، علی‌رغم این‌که هند در جنگ روسیه با آن‌ها همسو نبود.
تارا کارتا که نزدیک به دو دهه در شورای امنیت ملی هند خدمت کرده، می‌گوید: «تا جایی که به پنتاگون مربوط می‌شود، ما در منطقه اقیانوس هند نقش مهمی در نقشه داریم. ما چنین جایگاهی در اروپا نداریم، به عبارتی در مواقع دشوار هیچ نقشی در دفاع نداریم.»
به گفته برخی تحلیل‌گران، تهاجم روسیه به اوکراین، و احتمال تنزل موقعیت مسکو به خاطر جنگ و تحریم‌ها، ممکن است به تسریع دور شدن هند از مسکو و تسهیل گسترش روابط دفاعی با ایالات متحده منجر شود.
اما دکتر کارتا گفت که این روند به کندی پیش خواهد رفت، چرا که نیازمند بوروکراسی‌های هر دو طرف برای غلبه بر تردیدهای ریشه‌دار است. همچنین به دلیل سابقه‌ی رفتار ارباب‌مأبانه و غیرقابل اعتماد امریکا در این کشور، در بوروکراسی هند «بی‌اعتمادی عمیق نسبت به ایالات متحده» وجود دارد.
دکتر کارتا گفت: «بوروکراسی ایالات متحده قبل از این‌که چیزی را امضا کند، اما و اگرهای زیادی دارد، در حالی که شما روسیه را دارید که می‌آید و می‌گوید، «درست است، بیایید این تولید مشترک را انجام دهیم» و کار تمام است. تا زمانی که ایالات متحده نتواند از بوروکراسی و طرز تفکر خود عبور کند، ما همچنان به روسیه وابسته خواهیم بود.»