سازمان همکاری شانگهای (SCO) پیش از افزوده‌شدن هند و پاکستان در سال ۲۰۱۷، از چین، روسیه، قزاقستان، ازبیکستان، تاجیکستان و قرقیزستان تشکیل شده بود. سازمان همکاری شانگهای اکنون با هشت عضو و چهار عضو ناظر از جمله افغانستان و شش شریک گفت‌وگو از جمله سریلانکا، بخش وسیعی از جغرافیای آسیا را با جمعیتی بالغ بر ۳.۲ میلیارد نفر در برگرفته است.
افغانستان که یکی از کشورهای ناظر است، با پنج کشور عضو سازمان همکاری شانگهای از جمله ایران، مرز مشترک دارد. چین نیز همسایه‌ای قدیمی است که با افغانستان روابط رو به رشدی دارد. هند به‌عنوان همسایه‌ای نزدیک و روسیه به‌عنوان همسایه‌ای دور همواره با مردم و دولت‌های قانونی افغانستان روابط عمیقی داشته‌اند. افزون بر آن، جمعیت مسلمان و هم قوم قابل توجهی در حوزه سازمان همکاری شانگهای با ارزش‌های فرهنگی و سنتی مشترک زیادی زندگی می‌کنند که جغرافیای سازمان همکاری شانگهای را به‌عنوان منطقه وسیعی با منافع، فرصت‌ها و چالش‌های در هم تنیده‌ی متعدد برای همکاری برد-برد نتیجه‌محور در حوزه این سازمان، بیشتر به هم مرتبط می‌سازد.
در برابر این پس‌زمینه، هدف اساسی سازمان همکاری شانگهای در مقام بزرگ‌ترین سازمان بین دولتی در جهان، تقویت اعتماد متقابل و ارتقای روابط حسن هم‌جواری بین کشورهای عضو آن است. این هدف تنها از طریق تلاش‌های آهسته اما پیوسته کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای و مشارکت‌شان در همکاری چند وجهی در مسیر پیش‌برد منافع جمعی و مشترک‌شان در امنیت انسانی و حفاظتی پایدار در حوزه سازمان همکاری شانگهای محقق می‌شود. به موازات آن، سازمان همکاری شانگهای به‌دنبال ایجاد نظم جهانی دموکراتیک‌تر و منطقی‌تر است.
در این راستا، ازبیکستان که در ۱۵ تا ۱۶ سپتامبر در سال جاری میزبان اجلاس سالانه سران کشورهای سازمان همکاری شانگهای بود و ریاست آن را به عهده داشت، در پی «افزایش پتانسیل و اقتدار سازمان، تضمین صلح و ثبات در منطقه، کاهش فقر و تأمین امنیت غذایی» است.
این هدف مطابق با درخواست رییس‌جمهور چین، شی جین پینگ در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای ۲۰۱۸ در چینگدائو است که از تمام اعضا خواست که از گفت‌وگو به سمت عمل حرکت کنند: «ما باید به‌طور فعال برنامه همکاری ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۱ را برای مبارزه با سه نیروی شیطانی تروریسم، جدایی‌طلبی و افراط‌گرایی اجرا کنیم.» شی افزود: «امروزه کشورها به یک‌دیگر وابستگی فزاینده‌ای دارند… با تهدیدها و چالش‌های مشترک زیادی روبه‌رو هستند که هیچ‌کس به تنهایی نمی‌تواند با آن‌ها مقابله کند. تنها با تقویت همبستگی و مشارکت، می‌توانیم به ثبات و توسعه پایدار دست یابیم.»
نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند در تأیید همتای چینایی خود مفهوم (SECURE) «امنیت» را برای حمایت از کار سازمان همکاری شانگهای مطرح کرد: «S» برای امنیت برای شهروندان، «E» برای توسعه اقتصادی، «C» برای پیوستگی در منطقه، «U» برای وحدت، «R» برای احترام به حاکمیت و «E» برای حفاظت از محیط زیست. در همین اجلاس، ولادیمیر پوتین، رییس‌جمهور روسیه ضمن تأیید همتایان چینایی و هندی خود تأکید کرد که «مقابله با تروریسم اولویت همکاری در سازمان همکاری شانگهای است». پوتین تأکید کرد که برنامه عملیاتی سه‌ساله که در اجلاس چینگدائو به تصویب رسید، «در نظر داشتن برگزاری رزمایش‌های مشترک و عملیات ضد تروریستی، تبادل تجربی و اطلاعات عملیاتی نزدیک‌تر را تسهیل می‌کند.»
با این حال، سازمان همکاری شانگهای در طول سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۱، دقیقا زمانی که ائتلاف ناتو به رهبری ایالات متحده از تعهد خود نسبت به تأمین صلح پایدار در افغانستان پا پس کشید و به تدریج نیروهای خود را از این کشور خارج کرد، منفعل و بی‌کُنش ماند و موجب ناامیدی بیشتر مردم افغانستان شد. اگرچه این [خروج] مطابق با یکی از خواسته‌های کلیدی برخی از کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای بود، اما سازمان همکاری شانگهای برای پر کردن شکاف امنیتی گسترده‌ای که نیروهای ناتو در حال خروج برجای گذاشتند، هیچ تلاشی نکرد.
در نتیجه، در طول یک سال گذشته از ۱۵ آگست ۲۰۲۱ که دولت جمهوری سقوط کرد، چالش‌های درهم تنیده تروریسم، رادیکالیسم، مواد مخدر و تجزیه‌طلبی در افغانستان ریشه دوانده و مستقیما صلح، ثبات، امنیت و رفاه کل منطقه سازمان همکاری شانگهای را تهدید می‌کند.
رهبران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای که در حال حاضر در سمرقند گرد هم آمده‌اند، دیگر نمی‌توانند از آنچه در همسایگی نزدیک و دور کشورهای‌شان در حال رخ دادن است غافل بمانند. طالبان نه از منافع و فرهنگ امنیت ملی مردم افغانستان نمایندگی می‌کنند و نه با هیچ یک از کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای به‌عنوان ملت‌های مترقی و مدرنی که به حقوق انسانی برابر شهروندان خود، از جمله حقوق دختران و زنان ارزش می‌گذارند، وجه مشترک دارند. در واقع، بدون مشارکت کامل زنان در جوامع، سیاست‌ها و اقتصادهای چین، هند و روسیه، آن‌ها نمی‌توانستند به‌عنوان غول‌های «آسیای در حال ظهور» به جایگاه کنونی خود برسند که اکنون بتوانند با هم برای منطقی و دموکراتیزه کردن جریان نظم جهانی کنونی کار کنند.
در شرایطی که سازمان همکاری شانگهای برای پیش‌برد پروژه‌های ارتباطی بسیار ضروری مانند ابتکار کمربند و جاده، به‌دنبال ایجاد و حفظ صلح و ثبات قاره‌ای است، تأمین امنیت افغانستان بر مبنایی استوار یکی از آزمون‌های کلیدی مربوط به سازمان همکاری شانگهای در حال حاضر و در آینده است. اما اکنون که طالبان به القاعده، داعش، جنبش اسلامی ترکستان شرقی (ETIM)، جنبش اسلامی ازبیکستان (IMU) و گروه‌های تروریستی منطقه‌ای و جهانی وابسته به آن‌ها پناه داده‌اند، در صورت به ثبات نرسیدن افغانستان به‌عنوان «قلب آسیا، تصور این‌که دیدگاه‌های هم‌گرایانه چین، هند و روسیه برای دستیابی به رفاه مشترک از طریق اتصال، چگونه تحقق خواهد یافت، بسیار سخت است.
به همین دلیل است که نشست سازمان همکاری شانگهای سمرقند باید منطقی‌سازی وضعیت موجود در افغانستان و حل منازعات تحمیلی ۴۳ ساله آن را در رأس برنامه‌های خود قرار دهد. هند، چین و روسیه (دو کشور اخیر به‌عنوان اعضای دایمی شورای امنیت سازمان ملل متحد) می‌توانند به آسانی از حمایت سایر دولت‌هایی که متعهد به تأمین امنیت افغانستان برای احیای روند مرده صلح این کشور هستند، بهره‌مند شوند. این امر باید به تمام طرف‌های افغان، از جمله طالبان، این امکان را بدهد که به راه‌حل سیاسی پایداری برای تشکیل دولتی فراگیر و قابل قبول برای همه‌ی افغان‌ها و مطابق با تعهدات بین‌المللی افغانستان و دست‌آوردهای مردم افغانستان در ۲۱ سال گذشته، برسند.
در عین حال، آن‌ها باید با استقرار یک نیروی چندملیتی سازمان ملل متحد و سازمان همکاری شانگهای برای کمک به حفظ و اجرای صلح تا زمانی که افغانستان کاملا به حالت عادی بازگردد و به شریکی پایدار در حفظ صلح، ثبات و رفاه منطقه سازمان همکاری شانگهای تبدیل شود، از این دست‌آورد ضروری حمایت کنند. به ثمر نشستن این تلاش برای منافع مشترک در سراسر حوزه سازمان همکاری شانگهای مستلزم اراده سیاسی تمام کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای است؛ تنها در آن صورت می‌توان شاهد رهایی افغانستان از چنگال تروریسم، افراط‌گرایی، فقر بومی و اثرات نامطلوب تغییرات اقلیمی بود که ثبات کل منطقه را برهم می‌زند.
نشست سمرقند فرصتی است برای کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای تحت پلتفرم سازمان همکاری شانگهای تا از لغت‌پراکنی به اقدامات ملموس روی آورند و مأموریت مشترک خود را به سرانجام برسانند: «یک افغانستان باثبات، صلح‌آمیز، دموکراتیک و مرفه» در قلب منطقه سازمان همکاری شانگهای.
محمداشرف حیدری، سفیر افغانستان در سریلانکا است و همزمان تا آگست ۲۰۲۱ به‌عنوان مدیر کل برنامه محیط زیست تعاونی آسیای جنوبی (SACEP) فعالیت می‌کرد. وی معاون سفیر افغانستان در ایالات متحده و هند بود و قبلا در سمت معاون مشاور امنیت ملی کشور خدمت می‌کرد.