پس از زمین‌لرزه‌ی مرگ‌بار و ویرانگر ۱۵ میزان در زنده‌جان هرات، هزاران نفر کشته، زخمی و بی‌خانمان شدند. در روزهای نخست این زمین‌لرزه علاوه بر کمک‌های نهادها و دولت‌های خارجی، چندین کارزار مختلف برای جمع‌آوری پول و کمک به آسیب‌دیدگان زمین‌لرزه آغاز شد. یکی از این کارزارها با شعار «هرات داغدار است، اما تنها نیست» در نخستین روزهای بی‌جانی زنده‌جان از سوی فرهاد دریا با همکاری روزنامه‌‌های هشت صبح، اطلاعات روز، تلویزیون آمو و شماری دیگر از هنرمندان و فرهنگیان کشور راه‌اندازی شد.
به‌گفته‌ی فرهاد دریا، آوازخوان و ترانه‌سرای کشور، همیاری و همدلی هنرمندان و رسانه‌ها موجب گردآوری حدود ۷۰ هزار دالر امریکایی (۶۹ هزار و ۱۰۰ دالر) برای نیازمندان شد. توسط این پول، فرهاد دریا ۳۷ باب سرپناه اضطراری در روستای «سنجاب وردک‌ها» در زنده‌جان ساخته است. طرح ساخت این سرپناه‌ها توسط انجنیر شکیب شهابی، یکی از انجنیران هرات تدوین و آماده شده و توسط طارق نبی، یکی از شخصیت‌های شناخته‌شده در هرات عملی شده است.
طارق نبی، مسئول عملیاتی این طرح به روزنامه اطلاعات روز میگوید که طرح خانه‌های گنبدی‌شکل یا «ابرخشت» را قبل از آغاز کارزار «هرات داغدار است، اما تنها نیست» آغاز و عملی کرده؛ اما با کمیت کم‌تر. به‌گفته‌ی نبی، وی به‌واسطه‌ی طرح انجنیر شکیب شهابی توانسته بود چند سرپناه را با استفاده از کمک‌های دوستان و اقوامش در خارج از کشور اعمار کند.
وی به اطلاعات روز گفت: «من و انجنیر صاحب شهابی که متخصص این حوزه است، با استفاده از سه هزار و ۸۰۰ دالر امریکایی، کمک‌هایی که مردم بدست ما داده بودند توانستیم چندتا از این سرپناه‌ها را بسازیم. وقتی عکس از این خانه‌ها را به فیس‌بوک خود گذاشتم، پیشنهاد ساخت سرپناه‌های بیشتری را دریافت کردم.»
آن‌گونه که آقای نبی میگوید، طرح ساخت سرپناه‌های اضطراری بیشتر را از سوی آقای نقیب آروین دریافت کرده است و بعدا در مورد آغاز فاز عملی این پروژه از سوی آقای فرهاد دریا پیام دریافت کرده است. «دو یا سه شب بعد از دریافت تماس از آقای آروین، آقای فرهاد دریا به من پیام فرستادند و در مورد این طرح، چگونگی عملی‌کردن و این مسائل پرسان کردند و از من خواستند که مدیریت این پروژه را برعهده بگیرم. بعد از صحبت، من مدیریت این پروژه را قبول کردم.»
به‌باور آقای نبی، با توجه به شرایط موجود و زمستان بسیار سرد و سیه‌بادهای استخوان‌سوز منطقه‌ی «سنجاب وردک‌ها» طرح بدیلی برای آنان وجود نداشت و وی پس از مشوره با چندین فرد متخصص اقدام به ساخت این سرپناه‌های اضطراری کرده است.
حفظ بافت روستایی و نیاز اضطراری به سرپناه
در کنار نیاز عاجل باشندگان سنجاب وردک‌ها به سرپناه، یکی از علت‌های عمده‌ی ساخت این سرپناه‌ها به شکل گنبدی و «ابرخشت» حفظ بافت روستا بوده است. به‌گفته‌ی شکیب شهابی، انجنیر این سازه‌ها، این سرپناه‌ها بافت روستایی در این منطقه را حفظ می‌کنند. به‌گفته‌ی وی، هرگونه مداخله در راستای تحمیل یک نظم هندسی بر یک نظم طبیعی، منجر به بیمار شدن بافت روستایی می‌شود. به‌باور وی، شکل‌یابی روستاها بر اساس مناسبات و تعاملات انسان‌ها با طبیعت است و شکل این کلبه‌ها اصولا از معماری بومی الهام گرفته شده است. وی ساخت این سازه‌ها را اقتصادی، حافظ بافت روستا، پایدار و قابل ساخت در تمام نقاط، عدم ضرورت به نیروی تخصصی می‌داند و معتقد است که در سال‌های آینده این طرح در دیگر نقاط افغانستان رونق پیدا خواهد کرد.
وی میگوید که در ساخت این سرپناه‌ها از یک نوع خاک مخصوص استفاده شده و این خاک را از دیگر نقاط شهر هرات به سنجاب وردک‌ها آورده است. وی افزود: «ضمن این‌‌که نوعیت خاک بسیار مهم است، خاک باید نمناک باشد که البته نمناکی خاک اندازه‌ی خاصی دارد. مقدار مواد افزودنی مثل آهک و دیگر مواد افزودنی نیز به این خاک نمناک افزوده می‌شود که مقدار و استفاده از هریک از این مواد افزودنی دلایل خاص خودش را دارد.»
در همین حال انجنیر طیبه نظریان، استاد دانشگاه داکوتای جنوبی میگوید که ابرخشت (Super adobe) در موقع بحران‌‌های طبیعی مانند زمین‌لرزه و باد یک امر ضروری و نیاز جدی است. وی میگوید که این سرپناه‌ها در مواقع مختلف کاربردهای متفاوت دارد. به‌گفته‌ی او، از این سازه‌ها در موقعیت اضطراری به‌عنوان سرپناه موقت و برای نگهداری دام به‌صورت دائمی و انبار استفاده می‌شود.
وی می‌افزاید که ساخت خانه‌های دائمی با توجه به فصل سرما در این مقطع زمانی کار دشوار و غیرممکن بوده است و به همین دلیل این سرپناه‌ها جایگزین مناسبی برای خیمه‌ها است.
در همین حال کریم‌احمد، یکی از باشندگان سنجاب وردک‌ها در گفت‌وگو با اطلاعات روز میگوید که ساخت این سرپناه‌ها زمستان سرد این منطقه را نسبتا برای او و خانواده‌اش قابل تحمل خواهد کرد. او میگوید که بیشتر اهالی محل از ساخت این خانه‌ها راضی هستند. «زمستان آمده و اگر این خانه‌ها ساخته نمی‌شد بچه‌های ما را سردی امسال می‌کشت. شما خنکی (سردی) سنجو (سنجاب) را ندیده‌اید. زمستان اینجا از تمام هرات فرق می‌کند.»
وی میگوید که زمستان امسال را با این خانه‌ها سپری می‌کند و امیدوار است که تا بهار سال نو خانه‌های دائمی و چند اتاقه که از سوی تجار و خییران کشور ایران در این منطقه اعمار می‌شود، آماده شود.
هزینهی زیاد و نداشتن امکانات
به‌باور منتقدان، ساخت این سرپناه‌ها هزینهی زیادی برداشته است و این خانه‌های گنبدی‌شکل ارزش این مقدار پول را ندارند. عبدالرحیم یارزاده، یکی از فعالان اجتماعی در هرات ضمن انتقاد از مقدار پول هزینه‌شده برای این خانه‌ها از نداشتن امکانات رفاهی مانند حمام، تشناب و آشپزخانه در این سرپناه‌ها انتقاد می‌کند. به‌باور وی، ارزش مجموعی این سرپناه نزدیک به ۲۰ هزار دالر است درحالی‌که به‌گفته‌ی مسئولان این پروژه، برای ساخت این سرپناه‌ها حدود ۷۰ هزار دالر هزینه شده است.
وی به اطلاعات روز میگوید که بی‌برنامگی و عدم مدیریت درست، پول‌های کمک‌شده‌ی مردم را به هدر داده است. به‌گفته‌ی وی، مردم و مخصوصا هراتیان بیرون کشور به امید دسترسی مردم به خانه و امکانات این پول را کمک کرده‌اند؛ اما به قول وی، «چند آقازاده» این کمک‌های مردمی را هدر داده است. وی افزود: «شما یک‌بار به سایت سر بزنید، می‌بینید که یکی پنج دالر، یکی ۱۰۰ دالر و یکی ۵۰۰ دالر کمک کرده و در مجموع بیش از هزار و ۲۰۰ نفر این کمک‌ها را فرستاده‌اند. آخرش هم چند دانه تنور به مردم ساختند.»
در همین حال، عبید حمیداللهی، روزنامه‌نگار باور دارد که ساخت این سرپناه‌ها باوجود هزینهی زیاد، می‌تواند سرپناه خوبی برای زمستان سرد امسال باشد. وی ساخت این سرپناه‌ها را از دو منظر قابل بحث می‌داند: «منظر اول بحث نیاز جدی به این سرپناه‌ها است. این سرپناه‌ها که جایگزینی برای خیمه‌ها (چادرها) هستند، می‌توانند باشندگان این روستا را از باد و باران ناشی از فصل سرما و حتا زمین‌لرزه‌های احتمالی نجات دهند.»
به‌گفته‌ی حمیداللهی، هزینهی مصرفی حدود هزار و ۷۰۰ دالر برای هر یک از این سرپناه‌ها زیاد بوده؛ اما این را باید پذیرفت که این سرپناه‌ها در منطقه‌ی دورافتاده واقع شده و هزینه‌هایی که برای نقل و انتقالات به مصرف رسیده و با توجه به سرعت در کار منطقی است که مبلغ بیشتر از آنچه که در شرایط نورمال باید هزینه می‌شد، به مصرف رسیده است. وی باور دارد که با توجه به زمستان و سیه‌بادهای این منطقه، «طرح بدیلی» وجود نداشته است.
مسئولان عملیاتی این پروژه هزینه‌های زیاد این سرپناه‌های اضطراری را وابسته به دورافتاد‌گی منطقه از شهر، نرخ بلند خاک مخصوص و مزد زیاد کارگران ماهر می‌دانند. طارق نبی، مسئول این پروژه به اطلاعات روز میگوید که بخش کلان هزینه‌شده روی این سرپناه‌ها را مزد کارگران و خاک مخصوص تشکیل داده و تنها ۴۰ الی ۵۰ هزار افغانی برای هر خانه مصرف شده است.
وی افزود: «ما کارگران را از هرات به روستای سنجاب روزانه می‌بردیم. بیش از ۱۵۰ نفر کارگر مصروف کار بودند و به‌خاطر سردی طاقت‌فرسای هوا اکثر کارگران از کار فرار می‌کردند. خود مردم محل هم حاضر نبودند کار کنند چون آنان مصروف کار روی کاریز آب شان بودند.»
کارزار «هرات داغدار است، اما تنها نیست» حدود سه ماه پیش جهت جمع‌آوری کمک برای آسیب‌دیدگان زمین‌لرزه‌ی هرات از سوی شماری از هنرمندان، فرهنگیان و رسانه‌ها راه‌اندازی شد. در نتیجه‌ی این کارزار حدود ۷۰ هزار دالر امریکایی جمع‌آوری و برای ساخت ۳۷ سرپناه در روستای سنجاب‌وردک‌ها در ولسوالی زنده‌جان هرات هزینه شد. پیش از این نیز ساخت سرپناه اضطراری با استفاده از معماری بومی و به‌گونه‌ی گنبدی‌شکل در کشورهای ایران، ترکیه، شیلی و بنگله‌دیش اجرا و عملی شده بود.