محمدخالد صدیقی
آموزش به‌عنوان یکی از اساسی‌ترین حقوق بشر، نقش حیاتی در توسعه‌ی جوامع بشری دارد. اما در افغانستان، این حق اساسی برای میلیون‌ها دختر توسط طالبان سلب شده است. طالبان با اعمال سیاست‌های محدودکننده علیه زنان، آنان را از مکاتب و دانشگاه‌ها بیرون رانده و آینده‌ای تاریک برای نسل‌های بعدی رقم زده‌اند. این مقاله به بررسی ابعاد مختلف ممنوعیت آموزش دختران در افغانستان، تأثیرات آن بر جامعه و واکنش‌های داخلی و بین‌المللی می‌پردازد.
پیشیه‌ی تاریخی آموزش زنان در افغانستان
آموزش زنان در افغانستان تاریخ پرفراز و نشیبی داشته است. از دوران مشروطه‌خواهی در اوایل قرن بیستم تا اصلاحات دوران امان‌الله‌خان، تلاش‌هایی برای گسترش آموزش زنان صورت گرفت. در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰، زنان به دانشگاه‌ها راه یافتند و در عرصه‌های علمی و اجتماعی نقش فعالی داشتند. اما با ظهور طالبان در دهه‌ی ۱۹۹۰، این روند به‌شدت متوقف شد و آموزش دختران به کلی ممنوع گردید. پس از سقوط طالبان در سال ۲۰۰۱، نظام آموزشی افغانستان بار دیگر شاهد پیشرفت‌هایی شد، اما با بازگشت مجدد طالبان در سال ۲۰۲۱، تاریخ تکرار شد و دختران بار دیگر از حق تحصیل محروم گردیدند.
ایدئولوژی طالبان و ممنوعیت آموزش زنان
طالبان آموزش دختران را «خلاف شریعت» عنوان می‌کنند، درحالی‌که هیچ سند معتبر دینی این ادعا را تأیید نمی‌کند. در واقع، سیاست‌های طالبان نه براساس آموزه‌های اسلامی، بلکه بر پایه قرائت افراطی از دین و سنت‌های قبیله‌ای شکل گرفته است. بسیاری از علمای اسلامی از کشورهای مختلف، از جمله علمای الازهر مصر تأکید کرده‌اند که آموزش زنان نه تنها مجاز، بلکه واجب است. اما طالبان با نادیده گرفتن این دیدگاه‌ها، سعی دارند سلطه‌ی فکری و اجتماعی خود را از طریق محدودسازی زنان تثبیت کنند.
پی‌آمدهای ممنوعیت آموزش زنان
۱. افزایش فقر و وابستگی اقتصادی
محرومیت زنان از آموزش آنان را از بازار کار حذف کرده و خانواده‌ها را در فقر عمیق‌تری فرو می‌برد. براساس گزارش بانک جهانی، سهم زنان در نیروی کار افغانستان پس از بازگشت طالبان به‌شدت کاهش یافته است.
۲. افزایش ازدواج‌های اجباری و کودک‌همسری
نبود تحصیل، دختران را در برابر ازدواج‌های زودهنگام آسیب‌پذیرتر ساخته است. خانواده‌ها به‌دلیل مشکلات اقتصادی و نبود آینده‌ی روشن برای دختران، آنان را در سنین پایین مجبور به ازدواج می‌کنند.
۳. فرار نخبگان علمی و مغزها
محدودیت‌های آموزشی موج جدیدی از مهاجرت نخبگان را به‌دنبال داشته است. استادان دانشگاه‌ها، دانشجویان و متخصصان زن، افغانستان را ترک کرده‌اند که این امر ظرفیت علمی کشور را به‌شدت کاهش داده است.
۴. افزایش بی‌سوادی و عقب‌ماندگی اجتماعی
با ممنوعیت آموزش، نسل جدید زنان افغانستان از آگاهی، مهارت‌های شغلی و توانایی‌های مدیریتی محروم می‌شوند. این مسأله نه تنها زنان، بلکه کل جامعه را در مسیر عقب‌ماندگی قرار می‌دهد.
واکنش‌های داخلی و بین‌المللی
۱. اعتراضات زنان افغانستان
زنان افغانستان با وجود تهدیدها، به مقاومت مدنی خود ادامه داده‌اند. اعتراضات خیابانی، تشکیل گروه‌های مخفی آموزشی و استفاده از رسانه‌های اجتماعی برای رساندن صدای‌شان، بخشی از این مبارزات است.
۲. موضع‌گیری سازمان‌های بین‌المللی
سازمان ملل، اتحادیه اروپا و بسیاری از کشورهای جهان سیاست‌های طالبان را محکوم کرده‌اند. یونیسف و یونسکو خواهان بازگشایی مکاتب و دانشگاه‌ها برای دختران شده‌اند.
۳. اقدامات نمادین در سطح جهانی
در برخی کشورها، اقدامات نمادینی برای حمایت از آموزش دختران افغانستان انجام شده است. از جمله، دانشگاه‌هایی در خارج از افغانستان دوره‌های آنلاین ویژه‌ای برای دختران افغانستان راه‌اندازی کرده‌اند.
راهکارها و آینده‌ی آموزش زنان در افغانستان
۱. فشار بین‌المللی بر طالبان
کشورهای جهان باید به‌جای مشروعیت‌بخشی به طالبان، از ابزارهای دیپلماتیک و تحریم‌های هدفمند برای فشار بر این گروه استفاده کنند تا آموزش زنان را به‌رسمیت بشناسند.
۲. حمایت از آموزش آنلاین و مکاتب مخفی
گسترش آموزش آنلاین و حمایت از مکاتب زیرزمینی یکی از راه‌های حفظ دسترسی دختران به علم و دانش است.
۳. تقویت نقش رسانه‌ها و نهادهای مدنی
رسانه‌ها و نهادهای مدنی باید به اطلاع‌رسانی درباره‌ی پی‌آمدهای این سیاست‌های ظالمانه ادامه دهند و مانع از عادی‌سازی ممنوعیت آموزش شوند.
نتیجه‌گیری
ممنوعیت آموزش دختران در افغانستان نه تنها نقض آشکار حقوق بشر است، بلکه آینده‌ی یک ملت را با چالش مواجه کرده است. طالبان با سیاست‌های زن‌ستیزانه‌ی خود، نه تنها نیمی از جمعیت کشور را از حقوق اساسی‌شان محروم کرده‌اند، بلکه رشد و توسعه‌ی افغانستان را نیز متوقف ساخته‌اند. بااین‌حال، مبارزات زنان افغانستان و حمایت جامعه‌ی جهانی نشان می‌دهد که این تاریکی همیشگی نخواهد بود. مبارزه برای آموزش، مبارزه برای آینده است، و این مبارزه همچنان ادامه دارد.
منابع:
۱. سازمان ملل متحد. (۲۰۲۳). گزارش وضعیت حقوق بشر در افغانستان: تأثیرات طالبان بر آموزش دختران. دفتر حقوق بشر سازمان ملل، نیویورک.
۲. بانک جهانی. (۲۰۲۲). گزارش تحلیل اجتماعی و اقتصادی افغانستان پس از بازگشت طالبان. بانک جهانی، واشنگتن.
۳. اطلاعات روز. (۲۰۲۳). تحلیل وضعیت آموزش زنان در افغانستان تحت حکومت طالبان. اطلاعات روز، کابل.
۴. بی‌بی‌سی فارسی. (۲۰۲۳). محرومیت زنان افغان از تحصیل و پیامدهای آن. بی‌بی‌سی فارسی، لندن.
۵. یونسکو. (۲۰۲۲). برنامه جهانی برای آموزش دختران: واکنش به ممنوعیت تحصیل در افغانستان. سازمان یونسکو، پاریس.