واشنگتن پست/مکس بیرِک
ترجمه: جلیل پژواک
کوتل سالنگ – جاده‌یی که از این کوتل مرتفع می‌گذرد، تنها مسیر مستقیم بین کابل و ولایات شمالی افغانستان است. از زمان اسکندر کبیر، این کوتل مسیر اصلی تجارت بین آسیای جنوبی و مرکزی بوده است.
عبور از این کوتل در سال 2018، از یک‌سو ترسناک و از سوی دیگر هیجان‌انگیز است. ترسناک از این جهت که با وجود مصرف صدها میلیون دالر برای به‌سازی، بیشتر این مسیر چیزی بهتر از یک جاده‌ی خاکی ندارد. و هیجان‌انگیز است؛ زیرا با وجود سفر طاقت‌فرسا، نمای قله‌های برفی کوه هندوکوش، به‌طرز نفس‌گیری زیبا و تماشایی است.
اما این جاده می‌تواند شما را عصبانی کند، مخصوصا که اگر شما نیز مثل سید، برای چند دهه روزهای هر هفته را در طول این مسیر و در حال عبور از این کوتل باشید. سید راننده‌ی کامیون است که مانند بسیاری از افغان‌ها، فقط با یک نام شناخته می‌شود.
سید در حالی‌که پتویی را در اطراف موتور کامیون قدیمی روسی خود برای محافظت آن از سرمای زیر صفر درجه در ارتفاعات کوتل، می‌پیچاند، می‌گوید: «هیچ‌چیزی در طول این سالها تغییر نکرده است. به هرحال وضعیت بدتر شده است».
سید به سفر در جاده‌های بی‌پایان و ترسناک، همچون فساد گسترده در کشورش، عادت کرده است (فساد اغلب نیروی نامرئی در پشت قضایای ترسناک و جاده‌های بی‌پایان افغانستان است). اما امروزه، صبر او در حال لبریز شدن است. وقتی که سید از برنامه‌های رییس‌جمهور اشرف غنی مبنی بر تبدیل افغانستان به نقطه‌ی ترانزیتی تجارت منطقه‌یی می‌شنود «خنده‌اش می‌گیرد».
حامیان مالی خارجی از زمان سرنگونی طالبان در سال 2001، میلیاردها دالر را برای ساخت جاده‌های افغانستان به دامن این کشور ریخته‌‌اند. اما بسیاری از این پول‌ها، صرف جاده‌هایی شده است که برای مداخله‌ی نظامی غرب در این کشور، از اهمیت استراتژیک برخوردار اند. با این‌حال، برخی از جاده‌های افغانستان که از نظر اقتصادی به‌شدت حیاتی‌اند، در خطر نابودی مطلق قرار دارند و نیازمند تعمیر اساسی‌اند.
تونل 1.7 مایلی کوتل سالنگ نمونه‌یی از این دست ویرانی‌ها است. این تونل که در سال 1964 توسط مهندسان شوروی ساخته شده است و در آن زمان به‌عنوان یک شگفتی مهندسی دانسته شده، اکنون جاده‌ی آسفالت‌‌نشده‌یی دارد که از آن عبور می‌کند. این تونل دارای سیستم تهویه و روشنایی ناچیزی است و اغلب، غبار و دود شعاع دید را به چند متر کاهش می‌دهد. این تونل برای استفاده‌ی روزانه 1000 تا 2000 وسیله‌ی نقلیه طراحی و ساخته شده است اما در حال حاضر، روزانه تا 10 هزار وسیله‌ی نقلیه از آن عبور می‌کند. در غیبت تدابیر حفظ و مراقبتی، عبورومرور وسایط نقلیه مسیر تونل سالنگ را «تکه-پاره» کرده است.
جنرال محمدرجب، مقام وزارت دفاع که مسوولیت نظارت امنیتی این مسیر را به‌عهده دارد، حوادثی را بازگو می‌کند که در گذشته در این تونل رخ داده است، مواردی را که آتش‌سوزی در داخل تونل، باعث خفه‌گی و مرگ رانندگان گیرمانده در تونل شده است. به‌گفته‌ی او، هر ساله بیش از 100 نفر در مسیر این تونل به‌خاطر لغزش سنگ و برف‌کوچ، برخورد در هنگام دورزدن پیچ‌های تند 180 درجه‌یی کوتل یا سقوط در رودخانه‌ی سالنگ به‌خاطر شیب تند دره (زیرا کتاره‌های محافظتی‌یی در کار نیست) جان خود را از دست می‌دهند.
جنرال رجب می‌گوید: «این تونل هنوز تقریبا به هرچیزی که برای یک تونل نیاز است، ضرورت دارد: تعمیر اساسی جاده، ماشین‌آلات حفظ و مراقبت و تهویه. و با توجه به این‌که همه از موتر و کامیون‌های قدیمی در این مسیر استفاده می‌کنند، این تونل خودش یک اتاق گاز است… در تمام این سالها، این تونل فقط یک‌بار تعمیر شده است. پاسخ به این‌که چرا فقط یک بار تعمیر شده را شما باید از وزارت فواید عامه بپرسید».
در کابل، نخستین پاسخ معین حفظ و مراقبت وزارت فواید عامه به این‌که چرا تونل سالنگ فقط یک بار تعمیر شده است، نوعیت زمین، آب و هوا و ارتفاع این مسیر و تونل است. عبدالر‌حمان صلاحی می‌گوید: «روس‌ها در این مورد خوب بودند و ما نیستیم. ما هنوز در حال آموختن این کار هستیم».
اما زمانی‌که از وی پرسیدیم چرا پس از گذشت نزدیک به 60 سال از ساخت این مسیر و تونل توسط روس‌ها، تلاش‌ها برای به‌سازی آن مثمر واقع نشده‌اند، صلاحی توضیح دیگری را ارائه داد.
او گفت: «فساد غیرقابل انکار است. قراردادهای ساخت‌وساز امضا می‌شوند، سپس این قراردادها به قراردادهای فرعی و شاید حتا به قراردادهای-فرعیِ-فرعی تبدیل می‌شوند و در هر مرحله از انتقال این قراردادها، بخشی از پول آن‌ها –از سوی کسانی که در قراردادها دخیل‌اند- برداشته می‌شود».
دولت افغانستان به‌خوبی از این‌که اختلاس یک مشکل عمده است، آگاهی دارد.
رییس‌جمهور غنی سال گذشته گفت: «فساد افغانستان را از خودکفایی و آزادی بازداشته است. فساد بخش بزرگی از منابع گران‌بها را که در غیر این‌صورت –در صورت نبود فساد- می‌توانستند برای کاهش سطح فقر شدید در افغانستان به مصرف برسند، به هدر داده است».
سیگار یا بازرس ویژه‌ی امریکا برای بازسازی افغانستان که از سوی کنگره‌ی ایالات متحده منصوب شده، بخشی از تقصیرات را –که منجر به فساد شده‌اند- ناشی از پول بسیاری هنگفتی می‌داند که از سوی امریکا به افغانستان فرستاده شده است.
گزارش این نهاد در سال 2016 به این نتیجه رسیده است که «ایالات متحده با تزریق ده‌ها میلیارد دالر به اقتصاد افغانستان با استفاده از نظارت ناقص، قرارادادی‌ها و مشارکت با کارگزاران بدنهاد قدرت، به رشد فساد در این کشور کمک کرده است».
تنها تلاش برای تعمیر مسیر سالنگ به‌طور کامل، در سال 2004 بود که از سوی بانک جهانی تمویل شد. اما یک سال پس از اتمام پروژه، آسفالت جاده تقریبا به‌طور کامل به‌خاطر طوفان‌ها و ریزش آب از بین رفت و از آن زمان، وضعیت این مسیر رو به بدترشدن بوده است. با این‌حال، بر اساس مطالعه‌یی که توسط نهاد توسعه‌ی بین‌المللی ایالات متحده صورت گرفته، تقریبا یک میلیارد دالر کالا در طی سال‌های اخیر از این تونل عبور کرده که بیش از نیمی از تجارت کشور را به‌خود اختصاص می‌دهد. زمانی که کولاک‌های شدید یا کامیون‌های از پا درآمده تونل را مسدود می‌کنند، قیمت سوخت و کالاهای عمده در بازار کابل افزایش می‌یابد.
یک مقام بانک جهانی در کابل که به‌شرط پنهان‌ماندن هویت‌اش-زیرا وی اجازه‌ی صحبت با رسانه‌های خبری را ندارد-با ما مصاحبه کرد، گفت که فساد و بی‌کفایتی تلاش‌های قبلی در این خصوص را با شکست مواجه کرده است. شرکت‌های قراردادی پس از برداشتن سهمی از بودجه، قراردادها را به شرکت‌های محلی -که از مواد ارزان و نامرغوب که در برابر سرمای زمستان و عبورومرور پیوسته‌ی کامیون‌ها نمی‌توانند مقاومت کنند، استفاه می‌کنند- به‌شکل قراردادهای فرعی واگذار می‌کنند.
در سال 2015، بانک جهانی پروژه‌ی جدید به‌سازی 250 میلیون دالری را برای مسیر سالنگ و اطراف آن اعلام کرد. در این رابطه، مقام بانک جهانی و همچنین صلاحی، معین وزارت فواید عامه می‌گویند که آن‌ها از اشتباهات گذشته آموخته‌اند و قراردادها را به بخش‌های کوچک‌تری تقسیم می‌کنند. آن‌ها استدلال می‌کنند که کوچک‌سازی قراردادها، انگیزه برای قرارداد فرعی – یا امکان اختلاس- را کاهش می‌دهد.
اما به نظر قیوم سروش، محقق سابق زیرساخت‌های جاده در شبکه‌ی تحلیل‌گران افغانستان، توضیحی که آقای صلاحی ارائه داده، نقش فساد در سطوح بالاتر را پنهان می‌کند.
سروش می‌گوید: «بر اساس تجربه‌ام، زمانی که مقامات وزارت قراردادها را به شرکت‌ها می‌دهند، صرف‌نظر از اندازه‌ی قرارداد، وزارت سهم خود را برمی‌دارد. اولین سوال این است: چند فیصد بودجه‌ی قرارداد را ما دریافت می‌کنیم؟»
سروش با اشاره به گفته‌های جنرال رجب، می‌گوید که رشوه‌خواری و اختلاس از وزارت شروع و به زورمندان محلی که امنیت کارگران ساختمانی را تامین می‌کنند، می‌رسد. او می‌گوید: «از هر افغان که بپرسید، به شما خواهند گفت که سرک‌سازی یکی از سودآورترین کارها برای افراد فاسد در این کشور است».
صلاحی که خود مهندس است، اذعان کرد که فساد حتا در درون وزارت‌خانه‌یی که خود وی معین‌اش است نیز وجود دارد. او گفت: «ما از کمبودی‌های خود آگاه هستیم. ما در دور جدید قراردادها تلاش می‌کنیم که نظارت دقیق‌تری از این روند داشته باشیم». اگر همه‌چیز بر اساس طرح بانک جهانی و صلاحی پیش برود، مسیر هندوکوش تا سال 2022 به‌صورت مناسب ترمیم و صاف خواهد شد.
این برای سید و هزاران راننده‌ی دیگر که به‌خوبی میدانند چگونه یک جاده‌ی بهتر می‌تواند به کسب‌وکار آن‌ها رونق ببخشد، به‌معنای چهار سال دیگر سفر طاقت‌فرسا در طول مسیرهای کوهستانی و پر از دست‌انداز است. این روزها، برای کامیونی که کاملا بارگیری شده، تقریبا 24 ساعت طول می‌کشد تا 100 مایل فاصله بین کابل و مزار شریف، بزرگترین شهر در شمال افغانستان را بپیماید.
برای سید که کامیون‌اش پر از بار یونجه و مقصدش کابل بود، دیر شده بود. او که وقتی برای خوش‌بینی نداشت، گفت: «فقط خدا می‌داند که پسران و نوادگانم در جاده‌های بهتری رانندگی خواهند کرد یا نه».