- لیاقت لایق
بخش صحت افغانستان از سال‌ها به این‌سو بیش‌ترین آمار واردات دارو و محصولات بهداشتی را داشته است. اکنون حدود 85 درصد داروی افغانستان وارداتی است که سالانه به ارزش 400 تا 600 میلیون دالر از کشورهای همسایه، اروپایی و امریکایی وارد می‌شود. با این وجود به‌تازگی یک شرکت داخلی تولید دارو توانسته است برای اولین‌بار زمینه‌ی صادارات شماری از اقلام داروی گیاهی داخلی را به کشور نایجریه فراهم کند. بنابر آنچه رییس «اتحادیه‌ی صنعت دوایی و محصولات صحی افغانستان» به اطلاعات روز میگوید، پس از سه سال تلاش برای فراهم‌سازی زمینه‌ی قانونی، فنی و مسلکی، یک شرکت تولید داروی گیاهی توانسته حدود 9 قلم دارو را به نایجریه صادر کند.
صادرات داروی افغانستان بهدلیل این‌که برای نخستین‌بار انجام می‌شود، زمان‌بر است و جنجال‌های زیادی دارد. خالد مسافرزاده، مسئول کارخانه‌ی داروسازی گیاهی پیور (Pure Herbal Pharma) میگوید که تا هنوز هم با فهرست طولانی معیارهای کشور هدف روبه‌رو است. به گفته‌ی او دو-سه ماه دیگر نیز دربرمی‌گیرد تا آن معیارها کامل شود و نخستین بسته‌های دارویی برای تثبیت بازارِ فروش صادر شود.
پس از سال‌ها واردات میلیونی دارو، اکنون اما صادرات شماری از اقلام داخلی یک دست‌آورد بزرگ پنداشته می‌شود. غلام‌سعید راشد، رییس اداره‌ی تنظیم امور دوایی و محصولات صحی، صادرات داروی افغانستان را یک دست‌آورد بزرگ می‌خواند و میگوید که از سه سال به این‌سو کارخانه‌های تولیدی دارو شاهد پیشرفت‌های علمی، فنی و مسلکی است.
در کنار این دست‌آورد، بنابر آمار رسمی وزارت صحت عامه‌ی کشور، در سال‌های اخیر میزان تولید داروی داخلی 15 درصد افزایش یافته است. اکنون حدود 15 تا 20 درصد داروی مصرفی کشور در داخل تولید می‌شود. همچنان اخیرا واردات حدود 15 قلم دارو بهدلیل خودکفایی تولید داخلی از سوی شورای وزیران منع شده است.
آمارهای متفاوت از کارخانه‌ها و میزان تولید آن
بنابر آمار رسمی اداره‌ی ملی تنظیم امور ادویه و محصولات صحی، اکنون حدود 56 کارخانه‌ی تولید دارو و مواد شوینده در کشور جواز فعالیت دارد. از این میان حدود 42 کارخانه فعال و باقی آن زیر ساخت و ساز قرار دارد. این آمار در نزد اتحادیه‌ی صنعت دارویی و محصولات صحی اما متفاوت است. بنابر گفته‌ی احمدسعید شمس، رییس این اتحادیه، 73 کارخانه‌ی تولید دارو و مواد شوینده جواز فعالیت دارد، اما از این میان حدود 46 کارخانه‌ی آن فعال است. این کارخانه‌ها بنابر آمار اداره‌ی ملی تنظیم امور ادویه و محصولات صحی حدود 48 قلم و براساس آمار اتحادیه‌ی صنعت دارویی و محصولات صحی اما بیش از 150 قلم دارو تولید می‌کند. بنابر گفته‌ی رییس اتحادیه، در این شمار کارخانه‌ها حدود 200 میلیون دالر سرمایه‌گذاری شده است.
کارخانه‌های تولیدی دارو با چه چالش‌هایی روبه‌رو است؟
با وجود برخی از پیشرفت‌های نسبی در تولید دارو و صادرات آن، این بخش با چالش‌های جدی مسلکی، زیربنایی، قانونی و اداری روبه‌رو است. نبود برق کافی، نبود زمین مناسب و پارک واحد صنعتی، تعرفه‌ی بلند در واردات مواد خام و نبود کارمندان مسلکی کافی از چالش‌های درشتی است که می‌توان از آن‌ها یادآوری کرد. در برابر این چالش‌ها پاسخ اداره‌ی ملی تنظیم امور ادویه و محصولات صحی این است که این چالش‌ها مربوط به سکتورهای مربوطه است که باید از سوی آنان حل و رفع شود. اما رییس اتحادیه‌ی صنعت دارو و محصولات صحی افغانستان میگوید که این چالش‌ها از کارکرد ضعیف وزارت صحت عامه و اداره‌ی ملی تنظیم امور ادویه و محصولات صحی ناشی می‌شود.
نبود پارک صنعتی ویژه و تاثیر آن روی کیفیت دارو
از تفاوت آمار از کارخانه‌ها و میزان تولید آن اگر بگذریم، سوال اساسی این است که این میزان تولید در این شمار از کارخانه‌ها چگونه، در کجا و در چه شرایطی صورت می‌گیرد؟
این شرایط مستقیما با کیفیت و کمیت تولید ارتباط دارد. بزرگ‌ترین چالش در برابر کارخانه‌های تولیدی دارو، نبود پارک‌های صنعتی ویژه‌ی دارو در کابل و شماری از ولایات است.
به‌نظر می‌رسد تولید دارو از این‌که با مواد حساس کیمیاوی و بیولوژیکی سروکار دارد و برای سلامت جان و روان ساخته می‌شود، بیش‌تر از هر بخش دیگر باید در محیط سالم انجام شود. اما در افغانستان این شمار کارخانه‌ها نه در جای مناسب، بلکه در گوشه‌گوشه شهر به‌صورت پراکنده، درکنار سایر کارخانه‌ها بدون در نظرداشت محیط سالم واقع شده‌اند. به‌گونه‌ی نمونه کارخانه‌های تولیدی کابل بیش‌تر در ده‌سبز، پشت کوتل خیرخانه، کارته نو، پل چرخی و شماری از آنان در محل‌های رهایشی موقعیت دارند.
آنچه که در لایحه‌ی تأسیس این کارخانه‌ها نیز صراحت دارد و آمده، این است که پارک صنعتی دارو در دسته‌بندی‌های مختلف باید از یک تا سه کیلومتر دورتر از ساحه‌ی مسکونی و دیگر کارخانه‌های صنعتی قرار داشته باشد. چیزی دیگری که واضح است این است که کیفیت دارو از محیط‌های آلوده متاثر می‌شود.
رییس اتحادیه‌ی صنعت دارویی و محصولات صحی افغانستان میگوید که گرچند دولت مقدار زمینی را در منطقه‌ی «چشمه دوغ» در شمال کابل برای کارخانه‌های تولید دارو اختصاص داده است، اما اکنون که حدود 10 سال از آن می‌گذرد، از سوی وزارت صحت عامه طی مراحل نمی‌شود: «خود ما کار این زمین را از اداره‌ی اراضی طی مراحل کردیم، اما بنابر فساد، ریاست مالی و اداری وزارت صحت عامه اسناد آن را گیروگان گرفته و زمین را تحویل نمی‌گیرد تا مراحل بعدی آن طی شود.»
خواستیم در این مورد نظر اداره‌ی ملی تنظیم امور دوایی و محصولات صحی را داشته باشیم، اما با تماس‌های مکرر پاسخ نیافتیم.
میزان بلند تعرفه‌ی گمرکی در واردات مواد خام
براساس آماری که اتحادیه‌ی صنعت دارویی و محصولات صحی افغانستان ارایه می‌کند، از میان 200 میلیون دالر سرمایه‌گذاری در تولید دارو، 40 درصد آن برای واردات مواد خام از سایر کشورها است. تقریبا تمام مواد خام تولید دارو در کارخانه‌های افغانستان وارداتی است. با آن هم کارخانه‌داران از این شاکی‌اند که تعرفه‌ی واردات مواد خام چندین برابر تعرفه واردات دارو از کشورهای خارج است. رییس اتحادیه‌ی صنعت دارویی و محصولات صحی افغانستان میگوید: «تعرفه‌ی گمرکی یک بوتل مواد خام 20 درصد، اما مواد دارویی وارداتی در همان بوتل دوونیم درصد از کل موادشان است. اما ما در هر قلم از هشت درصد گرفته تا 15 و 20 درصد می‌پردازیم. این باعث پسرفت تولید داخلی در رقابت با داروی وارداتی می‌شود.»
دمپینک یا تخفیف در بهای دارو از سوی کشورهای صادرکننده‌ی آن به افغانستان در برابر تولیدات داخلی، قاچاق دارو، رقابت ناسالم و مالیات گزاف از مشکلات دیگری است که کارخانه‌داران آن را مانع پیشرفت جدی تولیدات داخلی می‌دانند.
نبود کارمندان مسلکی
با آن‌که رییس اداره‌ی ملی تنظیم امور دوایی و محصولات صحی از پیشرفت نسبی مسلکی از سه سال به این‌سو در کارخانه‌های تولیدی داخلی سخن می‌زند، اما آقای شمس میگوید، ظرفیت مسلکی کار تولید دارو در داخل وجود ندارد. به گفته‌ی او داروسازانی که از دانشگاه‌های داخلی فارغ می‌شوند، توانایی‌های بازار کار را ندارند؛ از این‌رو اکنون حدود صد کارمند خارجی از کشورهای مختلف در این کارخانه‌ها کار می‌کنند. با این وجود آقای شمس میگوید به تعداد سه تا چهارهزار کارمند داخلی نیز در این کارخانه‌ها شاغل‌اند.
ایجاد مانع برای کارمندان خارجی از سوی ریاست امنیت ملی در صدور جواز کارشان در کارخانه‌های داخلی افغانستان، از چالش‌های دیگری است که این بخش با آن روبه‌رو است. آقای شمس با یادآوری از این چالش میگوید که برای پیشرفت و آموزش، کارمندان خارجی نیاز است، اما با زمان‌برشدن و موجودیت چالش‌ها در صدور جوازشان، آنان مایل نیستند در افغانستان کار کنند.