خادم‌حسین کریمی و الیاس نواندیش
چند هفته پس از شیوع کووید۱۹ و گسترش روزافزون آن در سطح جهان، محدودیت‌های گسترده‌ای در ترانزیت، رفتوآمد، تجارت جهانی و تجمعات انبوه در سراسر جهان اعمال شد. در اوج وضع‌شدن این محدودیت‌ها، حدود نیمی از جمعیت انسان‌ها بالغ بر چهار میلیارد نفر در سراسر جهان، به قرنطینه‌ی خانگی رفتند. بسیاری از کسب‌وکارها معلق شد اما تعدادی از تجارت‌ها و نهادها به‌جای تعلیق، در نوع فعالیت‌شان تغییر آوردند. میلیون‌ها نفر کارشان را از دست دادند اما برای بخش بزرگی از مردم جهان، تغییر شیوه‌ی کار از حضور به آنلاین و «کار از خانه»، موفق به حفظ مشاغل‌شان شدند.
افغانستان در نخستین روزهای پس از آغاز سال ۱۳۹۹ خورشیدی، تحت تأثیر شیوع ویروس کرونا، وضع محدودیت‌های رفتوآمد و تجمع و سپس قرنطینه‌ی سراسری در کابل و شهرهای عمده را آغاز کرد. بسیاری از نهادها تعطیل شدند یا آسیب دیدند. ده‌ها هزار نفر شغل‌شان را متوقف کردند یا عملا بیکار شدند. برخی از نهادها اما به‌دلیل خاصیت کارشان و ابزارهای متفاوت کاری‌شان، موفق شدند با تغییر در شیوه‌ی کار از تعطیلی فرار کردند و موفق شدند کارمندان‌شان را حفظ کنند.
در این گزارش، تجربیات و روایات سه نهاد (یک روزنامه، یک نهاد حقوق بشری و یک نهاد محیط‌زیستی) از کار آنلاین در دوره‌ی وضع محدودیت‌های گشتوگذار و قرنطینه در کابل پوشش داده شده است.
خسارت کمر‌شکن
چند روز قبل از نوروز ۱۳۹۹، پیش از آن‌که محدودیت‌های تجمع و گشتوگذار در پایتخت روی دست گرفته شود، مدیریت روزنامه‌ی نوپای صبح کابل که هنوز یک سال از آغاز رسمی فعالیت‌اش نگذشته بود، تصمیم گرفت همکارانش از حضور در دفتر روزنامه امتناع کرده و از خانه کار کنند. این روزنامه امکانات مالی و ترانسپورتی کافی برای انتقال کارمندانش از خانه به دفتر روزنامه و برعکس‌اش را با رعایت تدابیر بهداشتی در اختیار نداشت. علاوه بر آغاز به کار از خانه، این روزنامه چاپ و نشر نسخه‌ی چاپی‌اش را تا برداشته‌شدن محدودیت‌های گشتوگذار، متوقف کرد.
مختار پدرام، صاحب‌امتیاز روزنامه صبح کابل می‌گوید با شیوع همه‌گیری که جهان را درنوردیده بود، صبح کابل نیز مجبور بود با رعایت تدابیر بهداشتی و قرنطینه، افت ناشی از از بین‌رفتن انسجام کاری که در کار حضوری وجود دارد را بپذیرد: «نبود یا کمبود برق و انترنت باکیفیت و سریع برای همکاران ما در خانه‌های‌شان باعث اتلاف وقت می‌شد. با توجه به اهمیت زمان در کار رسانه‌ای که گاه در مقیاس ثانیه محاسبه می‌شود، چالش کمبود برق و عدم دسترسی به انترنت سریع و باکیفیت، به کار روزنامه لطمه می‌زد. یک گسست در روال کار روزنامه ایجاد شد.»
آقای پدرام می‌گوید از آن‌جا که روزنامه صبح کابل یک نهاد نوتأسیس با بنیه‌ی مالی لرزان و آسیب‌پذیر بود، بیش از دیگر رسانه‌هایی که سابقه‌ی طولانی و بنیه‌ی مالی قوی‌تر دارند، خسارت مالی دید. به نقل از آقای پدرام، این روزنامه دو پروژه‌ی مهمی را که به‌لحاظ مالی، برای نهاد «تعیین‌کننده» بود به‌دلیل وضع محدودیت‌های گشتوگذار از دست داد: «کسانی که قرار بود به نمایندگی از نهادهای حامی، برای ارزیابی وضعیت روزنامه و گفت‌وگو بر سر چگونگی اعطای بسته‌ی مالی به روزنامه، از خارج از کشور به کابل بیایند، با محدودیت سفر مواجه شدند و پروازشان به کابل برای یک سال به تعویق افتاد. این خسارت سنگینی برای روزنامه بود.»
صاحب امتیاز صبح کابل می‌گوید به‌لحاظ کیفی و کمی، حجم کار این روزنامه افت چندانی نکرد اما به‌لحاظ مالی، خسارت واردآمده سنگین بود: «ما توان پرداخت معاش کارمندان را نداشتیم. صرفا می‌توانستیم هزینه‌های انترنت و تماس‌های تلفنی آن‌ها را پرداخت کنیم. بخش قابل توجهی از عواید ناشی از تبلیغات روزنامه به‌دلیل متوقف‌شدن نسخه‌ی چاپی از دست رفته بود. هنوز هم خسارات مالی ناشی از آن دوره، رفع نشده است. در مجموع نزدیک به ۵۰ درصد بودجه‌ی یک ساله‌ی روزنامه خسارت وارد آمد. قرنطینه و شیوع کرونا جز خسارت مالی سهمگین، هیچ مزیتی برای صبح کابل نداشت. یک فاجعه‌ی مالی بود.»
«در قرنطینه، سیستم آبیاری ۲۵ هزار نهال را ساختیم»
برخلاف تبعات ناگوار وضع محدودیت‌های رفتوآمد و قرنطینه برای نهادهای دیگر، روال کار نهاد محیط زیستی «خانه‌ی سبز»، نه تنها آسیبی ندید بلکه از آن به‌عنوان یک فرصت مناسب استفاده کرد. این نهاد که همکاری ده‌ها جوان رضاکار را جلب کرده است، در آستانه‌ی وضع‌شدن محدودیت‌های گشتوگذار، پروژه‌ی «کمربند سبز کابل» را روی دست گرفته بود. پیش از آن‌که مقررات قرنطینه وضع شود، گروه رضاکاران خانه‌ی سبز، هزاران نهال را در تپه‌ی چهل دختران واقع در حاشیه‌ی غرب پایتخت غرس کردند. وقتی محدودیت‌های رفتوآمد وضع شد، این نهاد با رعایت تدابیر بهداشتی، همکاران رضاکارانش را به چند گروه تقسیم کرد تا سیستم آبیاری بیش از ۲۵ هزار نهال غرس‌شده در تپه‌ی چهل دختران را بسازند. اگر سیستم آبیاری ساخته نمی‌شد، هزاران نهال تازه غرس‌شده در خطر خشک‌شدن قرار می‌گرفت.
یونس مرادی، مدیر اجرایی نهاد خانه‌ی سبز می‌گوید در جریان این دوره، همکارانش موفق شدند با نصب دو تانکر آب در تپه و تعبیه‌ی ۴۵۰۰ متر پیپ آب در جریان بیش از سه و نیم ماه، سیستم آبیاری برای بیش از ۲۵ هزار نهال را ساخته‌اند.
خانه‌ی سبز در کنار این کار عملیاتی، موفق شد در جریان قرنطینه، پالیسی‌هایش را بازبینی و بروزرسانی کند. آقای مرادی می‌گوید در کنار بازبینی پالیسی‌های کاری، همکارانش موفق شدند رهنمودهای آموزشی چگونگی حفاظت از محیط زیست را برای کودکان مکاتب تدوین کنند.
تعدادی از همکاران رضاکار خانه‌ی سبز، در جریان دوره‌ی قرنطینه، به کار آنلاین از خانه مؤظف شدند. این وضعیت باعث شده بود خانه‌ی سبز از پرداخت هزینه‌ی رفتوآمد به همکاران معاف شده و به دلیل حضورنداشتن رضاکاران در دفتر کار، مصارف دفتر این نهاد مثل هزینه‌ی های غذا و خوراکی به صورت چشمگیری کاهش یابد. به این ترتیب، قرنطینه باعث شد خانه‌ی سبز هزینه‌ی قابل توجهی را صرفه جویی کرده و در موارد دیگری به مصرف برساند.
وضع محدودیت‌های گشتوگذار اما، چالش‌هایی نیز برای خانه‌ی سبز به همراه داشت. نبود برق همیشگی و دسترسی نداشتن همکاران عمدتا رضاکار این نهاد به انترنت سریع و باکیفیت در خانه‌هاشان باعث شده بود برگزاری جلسات هماهنگی آنلاین میان گروه‌های رضاکار این نهاد با سکتگی و تأخیر مواجه شود. این نهاد که پیش از وضع‌شدن محدودیت‌های قرنطینه، جلسات کاری‌شان را به صورت حضوری برگزار می‌کرد، مجبور شده بود با ساختن گروه‌های کاری در پیام‌رسان‌های تلگرام و واتسپ، ارتباط میان همکارانش را برقرار و حفظ کند.
آقای مرادی می‌گوید: «کار آنلاین یک چالش بود زیرا تجربه‌ی جدید بود و آشنا نبودیم. در مراحل اولیه، ایجاد هماهنگی میان همکاران به‌صورت همزمان دشوار بود. آن‌ها باید همزمان پلان‌های عملی را دریافت می‌کردند و به‌صورت همزمان گزارش کاری ارائه می‌کردند. کمبود برق و عدم دسترسی به انترنت سریع و باکیفیت در خانه‌ها، سکتگی در کار ایجاد می‌کرد. اما در کنار این چالش، مزیت‌اش این بود که چون همه از خانه کار می‌کردند، زمان زیادتری داشتند زیرا وقت‌شان در رفتوآمد ضایع نمی‌شد. زمان بیشتر یک مزیت بود. از لحاظ مالی به نحوی تأثیرگذار و مفید بود زیرا کار آنلاین، بخشی از مصارف را کاهش می داد.»
«قرنطینه، ظرفیت‌های جدید کار آنلاین را برجسته کرد»
در آخرین روزهای زمستان ۱۳۹۸، مؤسسه‌ی حقوق بشر و دموکراسی افغانستان، پیش از آن‌که مقررات گشتوگذار در کابل وضع شود، برای مواجهه با وضع‌شدن قرنطینه و کار از خانه، خودش را آماده می‌کرد. این نهاد زیرساخت‌ها و ابزارهای کار از خانه را برای همکارانش فراهم کرد. فراهم و عیارکردن سیستم انترنتی کار از خانه، خریداری سیستم ایمنی کار آنلاین، ارائه‌ی آموزش‌های استفاده از ابزارهای انترنتی کار آنلاین و اختصاص بودجه‌ی جداگانه‌ی انترنت سریع و باکیفیت و کارت‌های اعتباری تماس‌های تلفنی برای کارمندان، آمادگی‌های این نهاد برای ورود به دوره‌ی کار آنلاین بود. جواد زاولستانی، رییس اجرایی مؤسسه‌ی حقوق بشر و دموکراسی افغانستان می‌گوید: «با اوج گرفتن شیوع کرونا در کشورهای مختلف و بالارفتن مبتلایان، ما پیش‌بین بودیم که قیود گشتوگذار در کابل هم وضع شود و ما مجبور شویم از خانه کار کنیم. به همین دلیل پیش از آن که در کابل محدودیت وضع شود، آمادگی‌های خود را گرفتیم.»
آقای زاولستانی می‌گوید در کنار آمادگی‌های لازم برای کار آنلاین، این نهاد اولویت‌های کاری‌اش در سال ۱۳۹۹ را بازبینی کرد تا در جریان قرنطینه، بر کارهای متمرکز شوند که اجرای آن از خانه و با کار آنلاین ممکن باشد: «ما برنامه‌های زیادی داشتیم که باید برای اجرای آن به ساحه می‌رفتیم. آن‌ها را به تعویق انداختیم و به‌جای آن مصاحبه و آموزش را روی دست گرفتیم که از خانه ممکن بود. از لحاظ حجم کار، به اندازه‌ی زمان‌های عادی، حجم کار کم شد اما در کنارش برنامه‌های آموزشی و ظرفیت‌سازی را برای همکاران‌مان شروع کردیم تا از فرصت استفاده شود.»
وضع‌شدن قرنطینه‌ی عمومی در جهان، اتفاق جدیدی بود و نهادها می‌بایست کارهاشان را به‌صورت آنلاین انجام می‌دادند. کار از خانه اما برای تعدادی از کشورها، تجربه‌ی کاملا جدید نبود. برخی نهادها قبلا کار آنلاین از خانه را تجربه کرده بودند و با شیوه‌های کار آنلاین چندان بیگانه نبودند. در افغانستان، این شیوه‌ی کار کاملا جدید بود. آقای زاولستانی می‌گوید برای «کار آنلاین» در افغانستان باید فرهنگ‌سازی و زمینه‌سازی می‌شد: «تا زمانی که همکاران ما به کار آنلاین عادت نکرده بودند، چالش‌برانگیز بود. چالش دیگر، نبود دسترسی به انترنت قوی و سریع و پوشش تلفنی کافی بود. مشکل دیگر، نبود برق و فضای کاری مناسب در خانه بود. بسیاری از همکاران مشکلات جدی نبود برق و نبود فضای کاری مناسب در خانه را داشتند. چالش عمده دیگر، خستگی، سردرگمی و کم‌انگیزگی ناشی از وضع قرنطین و انزوا در خانه برای همکاران بود. در واقع یک نوع بدخلقی ناشی از وضع قیود برای همکاران ما و کسانی که با آن‌ها مصاحبه می‌کردیم، از کیفیت کار می‌کاست. یک بدخلقی عمومی شایع شده بود.»
قرنطینه، برای مؤسسه‌ی حقوق بشر و دموکراسی افغانستان، زمینه‌ی مواجه‌شدن با ظرفیت عظیم و فرصت‌ها و امکانات کار از خانه را فراهم کرد. آقای زاولستانی می‌گوید پیش از وضع‌شدن قرنطینه، آن‌ها از امکانات آنلاین و مجازی استفاده نمی‌کردند چون «متوجه این ظرفیت نبودند». او می‌گوید وضع‌شدن قرنطینه و محدودیت گشتوگذار، ظرفیت‌ها و ابزارهای کار آنلاین را به آن‌ها شناساند.
جواد زاولستانی می‌گوید: «با توجه به وخامت وضعیت امنیتی و ازدحام ترافیکی در کابل، ما موفق شدیم کارهای زیادی را که قبلا حضوری می‌کردیم، به‌صورت مجازی برگزار کنیم. با همان جدیت و محتوا و مؤثریتی که برنامه‌های حضوری داشت. مثلا یکی از برنامه‌هایی که قبلا به‌صورت حضوری برگزار می‌کردیم، همایش «عدالت، رواداری و صلح‌سازی در افغانستان» بود. قبلا این جلسات با حضور حداقل ۱۰۰ نفر همیشه حضوری برگزار می‌شد. جمع‌کردن این تعداد افراد به لحاظ امنیتی همواره برای ما ریسک و نگرانی ایجاد می‌کرد. با شیوع کرونا، ریسک صحی به ریسک‌های امنیتی افزوده شد. ما این برنامه را به‌صورت آنلاین برگزار می‌کردیم. متوجه شدیم که می‌توانیم برنامه را به کیفیت حضوری آن با هزینه و ریسک کمتر برگزار کنیم و مخاطبان بیشتری نیز داشته باشیم.»
به‌دلیل خاصیت کار مؤسسه‌ی حقوق بشر و دموکراسی افغانستان که اغلب به تماس‌ها و دیدارهای حضوری، درک و مشاهده‌ی حضوری و هماهنگی‌های حضوری متکی است، وضع‌شدن قرنطینه و تغییر شیوه‌ی کار این مؤسسه از حضوری به آنلاین، کیفیت کار این نهاد افت کرد. آقای زاولستانی می‌گوید: «بررسی کیفیت کار آنلاین، بستگی به نوع کار دارد. کیفیت کار مجازی هرگز به اندازه‌ی کار حضوری در اکثر موارد نیست زیرا تماس حضوری، درک و کیفیت و هماهنگی بیشتری خلق می‌کند. در کار مجازی، این چیزها محدودتر می‌شود. به همین دلیل، از لحاظ کیفی، کار مجازی به اندازه‌ی کار حضوری مؤثریت ندارد. البته به نوع کار هم بستگی دارد. چون خاصیت کار سازمان ما طوری است که اکثرا به تماس حضوری ضروری داریم، به درک و مشاهده‌ی حضوری نیاز داریم. در نتیجه کار مجازی کیفیت کار را پایین آورد. هرچند در مواردی کیفیت بهتری داشت.»
«این گزارش با حمایت مالی اتحادیه‌ی اروپا تولید شده است. محتوای آن صرفا به عهده‌ی روزنامه اطلاعات روز بوده و منعکس‌کننده‌ی نظریات اتحادیه‌ی اروپا نیست.»
