پیشروی سریع جنگجویان طالبان از ابتدای ماه مِی در شمال افغانستان دولت‌های آسیای میانه را که فکر می‌کردند برای بازنگری سیاست‌های خود در قبال افغانستان با توجه به خروج نیروهای خارجی از این کشور وقت کافی دارند، غافل‌گیر کرده است. نبرد به مرزهای شمالی افغانستان کشیده شده و در مواردی، از هم‌اکنون، آسیای میانه را درگیر خود کرده است.
به نظر می‌رسد شکست نیروهای دولتی افغانستان در ۲۲ جون در شهر شیرخان بندر ـ گذرگاه مرزی حیاتی با تاجیکستان ـ به همان اندازه که برای ۱۳۴ سرباز فراری افغانستان غافلگیرکننده بود، مقامات آسیای مرکزی را نیز به‌شدت تکان داده است. این ۱۳۴ سرباز از حمله طالبان به شیرخان بندر، به خاک تاجیکستان فرار کرده بودند. همچنین وزارت خارجه ازبیکستان تأیید کرده است که ۵۳ نظامی و شبه‌نظامی مسلح تبعه افغانستان در ۲۳ جون به خاک ازبیکستان گریخته بودند. تاشکند می‌گوید که مقامات ازبیکستان پس از بازجویی از این سربازان و شبه‌نظامیان، آن‌ها را پس به افغانستان فرستاده‌اند.
تشدید جنگ
هشت ولایت نوار شمال‌غربی، شمالی و تا حدودی شمال‌شرقی افغانستان از جمله هرات، بادغیس، فاریاب، جوزجان، بلخ، قندوز، تخار و بدخشان با جمهوری‌های شوروی سابق در آسیای میانه هم‌مرز هستند.
این ولایات طی بیشتر دهه اول حضور نیروهای امریکایی در افغانستان نسبتا آرام بودند و ترکمنستان، ازبیکستان و تاجیکستان دلیل چندانی برای نگرانی نداشتند.
اما از سال ۲۰۱۳ به بعد در این ولایات، نیروهای امنیتی افغانستان به طور فزاینده‌ای درگیر نبرد با طالبان و سایر شبه‌نظامیان بوده‌اند. در مواردی، درگیری‌ها درست در لبه‌ی مرز افغانستان با ترکمنستان و تاجیکستان رخ داده است. حتا گاهی اوقات گلوله‌های سرگردان در خاک این کشورها فرود آمده است.
سرویس ترکمنستان رادیو آزادی در تاریخ ۲۵ جون گزارش داد که شهر اندخوی ولایت فاریاب یک روز قبل به دست طالبان سقوط کرد. بعدا گزارش شد که نیروهای دولتی در ۲۵ جون درحال راه‌اندازی ضدحمله علیه طالبان در اندخوی بودند که فقط ۱۰ کیلومتر با ترکمنستان فاصله دارد.
شهر آقینه در نزدیکی اندخوی حدود ۳۰ کیلومتر از مرز ترکمنستان فاصله دارد و بندر زمینی و ایستگاه راه آهن برای تنها خط ریل بین افغانستان و ترکمنستان در آن واقع شده است. این شهر همچنین حلقه‌ی کلیدی برای مسیر ترانزیتی لاپیس لازولی است که افغانستان را با ترکیه و اروپا وصل می‌کند.
طلوع نیوز، رسانه‌ی خصوصی در افغانستان، در ۱۹ جون گزارش داد که نیروهای طالبان منطقه خواجه سبزپوش فاریاب را تصرف کردند. همچنین گزارش شد که در خارج از شهر میمنه، مرکز ولایت فاریاب، درگیری‌ها جریان دارد.
در ولایت بادغیس، جنگ در ولسوالی‌های مرغاب و غورماچ از سال ۲۰۱۴ بدینسو شعله‌ور بوده است.
در ماه فبروری ۲۰۱۴، شبه‌نظامیان از بالامرغاب وارد خاک ترکمنستان شدند و سه مرزبان ترکمن را کشتند. چند ماه بعد، شبه‌نظامیان از ولسوالی غورماچ از مرز عبور کردند، سه سرباز ترکمن را کشتند و سلاح‌های آنان را با خود بردند.
در ولایت جوزجان در شرق فاریاب، گزارش می‌شود که ولسوالی‌های خم‌آب و قرقین در مرز ترکمنستان همراه با ولسوالی‌های آقچه، منگجک، فیض‌آباد و مردیان تحت کنترل طالبان درآمده است.
شهر شیرخان بندر، جایی که از آن سربازان افغان با عبور از پل ۷۰۰ متری به تاجیکستان فرار کردند، در ولایت قندز واقع شده است.
در سال ۲۰۱۵ و بار دیگر در سال ۲۰۱۶ نیروهای طالبان موقتا بخش‌هایی از مرکز این ولایت را تصرف کردند. ضدحمله نیروهای افغان با حمایت قوای هوایی و نیروهای ویژه ایالات متحده، طالبان را مجبور به خروج از شهر کردند.
گفته می‌شود که هر سه ولسوالی ولایت قندز ـ ولسوالی امام صاحب که شیرخان بندر در آن واقع شده، ولسوالی دشت ارچی و ولسوالی قلعه زال ـ که با تاجیکستان هم‌مرز است، در تاریخ ۲۵ جون تحت کنترل طالبان درآمدند.
گفته می‌شود که مناطق جنوبی ولسوالی علی‌آباد نیز تحت کنترل طالبان درآمده است. اما گزارش طلوع‌نیوز گفت که علی‌آباد توسط نیروهای دولتی بازپس گرفته شده است.
طلوع نیوز در ۲۱ جون گزارش داد که هشت ولسوالی از ۱۲ ولسوالی تخاریا طی هفته گذشته به دست طالبان سقوط کرده یا نیروهای امنیتی افغانستان از آن خارج شده‌اند.
این ولسوالی‌ها شامل چال، بهارک، اشکمش، چاه‌آب، ینگی قلعه، خواجه غار و هزار سموچ است.
در گزارش طلوع نیوز گفته شد که خواجه غار و ولسوالی دیگری به نام بنگی خیلی زود دوباره توسط نیروهای دولتی پس گرفته شد.
ینگی قلعه و چاه‌آب هردو با تاجیکستان هم‌مرز هستند و همچنین ولسوالی درقد چندین سال است تحت کنترل طالبان بوده است.
گفته می‌شود که مرکز ولایت تخار، شهر طالقان، نیز در محاصره نیروهای طالبان قرار گرفته است.
در میان ولایات شمالی که با ترکمنستان و تاجیکستان هم‌مرزند، ولایت بلخ تنها ولایتی است که با ازبیکستان نیز مرز مشترک دارد. سال‌هاست که ولایت بلخ با مرکزیت شهر مزارشریف در برابر حملات و دست‌درازی‌های طالبان مقاومت کرده است.
اما ۵۳ سرباز و شبه‌نظامی که در ۲۳ جون به ازبیکستان گریخته بودند، از ولسوالی شورتپه ولایت بلخ عبور کردند.
در بیانیه وزارت امورخارجه ازبیکستان توضیحی در مورد دلیل عبور این گروه از مرز به خاک ازبیکستان داده نشده است.
در آن‌زمان هیچ گزارشی از درگیری در ولسوالی شورتپه منتشر نشده بود. اما اخیرا گزارش‌هایی از جنگ در ولایت بلخ در جنوب مرز ازبیکستان منتشر شده است.
معامله‌ها با طالبان
طالبان در ۱۲ جون برای مدت کوتاهی ولسوالی بلخ را تصرف کردند. اما نیروهای دولتی تا ۲۲ جون این منطقه را پس گرفتند.
سایر ولسوالی‌های این ولایت مانند چیمتال، در جنوب‌غرب ولسوالی بلخ، نیز در هفته‌های اخیر شاهد درگیری بوده است.
با توجه به این‌که تاجیکستان، ترکمنستان و ازبیکستان شاهد این تحولات در مرزهای خود با افغانستان هستند، مطمئنا دولت‌های سه کشور از گزارش‌ها درباره عقب‌نشینی نیروهای دولتی افغانستان آگاهند.
گزارش شده که در برخی موارد علت عقب‌نشینی نیروها نبود مهمات و نرسیدن نیروهای کمکی بوده است. در موارد دیگر، آن‌ها با طالبان معامله کرده‌اند و در ازای امنیت جان شان، سلاح‌ها و تجهیزات خود را رها کرده‌اند.
فضا برای خوش‌بینی وجود ندارد. تصور این‌که نیروهای دولتی افغانستان بتوانند مدت طولانی در برابر طالبان در شمال افغانستان مقاومت کنند، به ویژه پس از تاریخ ۱۱ سپتامبر ۲۰۲۱، دشوار است.
حکومت در کابل از هم‌اکنون نشان داده است که می‌خواهد نیروهای شبه‌نظامی نقش بیشتری در جنگ با طالبان ایفا کنند.
اما این مسأله معضلی قدیمی را برای حکومت‌های تاجیکستان و ازبیکستان ایجاد می‌کند.
در نیمه دوم دهه ۱۹۹۰ زمانی که جنگجویان طالبان در بیشتر مناطق شمال افغانستان درحال پیشروی بودند، ازبیکستان از عبدالرشید دوستم، فرمانده ازبیک در شمال افغانستان و چهره جنجالی که اغلب به عنوان جنگ‌سالار توصیف می‌شود، حمایت کرد.
تاجیکستان نیز به نوبه خود از احمدشاه مسعود، فرمانده تاجیک که به عنوان «شیر پنجشیر» شناخته می‌شد، حمایت کرد.
حالا که نیروهای دولتی افغانستان درحال عقب‌نشینی‌‌اند، احتمالا عناصری در تاشکند و دوشنبه به دنبال گروه‌های نیابتی در افغانستان هستند تا از مرز تاجیکستان و ازبیکستان محافظت کنند.
گروه طالبان احتمالا خیلی مایه نگرانی این کشورها نیست. آن‌چه زنگ خطر را در آسیای میانه به صدا در می‌آورد، اسلام‌گرایان تندرو از خود تاجیکستان و ازبیکستان است که در صف طالبان یا سایر گروه‌های شبه‌نظامی می‌جنگند.
بزرگترین دلیل نگرانی ازبیکستان و تاجیکستان احتمالا شهروندان خود این کشورها هستند که در صفوف گروه‌هایی مانند دولت اسلامی خراسان یا گروه‌های افراطی آسیای میانه که اکنون در خاک افغانستان فعالیت می‌کنند، می‌جنگند. این گروه‌ها عبارتند از گروه جماعت انصارالله تاجیکستان و گروه‌های عمدتا ازبیک مانند اتحاد جهاد اسلامی، کتیبه امام بخاری، کتیبه التوحید و الجهاد و یا بازماندگان جنبش اسلامی ازبیکستان است.
ترکمنستان با اتخاذ سیاست بی‌طرفی همواره سعی کرده است از درگیری‌های داخلی افغانستان دور باشد.
در ماه مارچ ۲۰۱۹ هنگامی که حدود ۱۰۰ سرباز دولتی افغانستان تلاش کردند از پیشروی طالبان در ولسوالی مرغاب ولایت بادغیس به ترکمنستان فرار کنند، توسط مرزبانان ترکمنستان برگشت داده شدند. این امر به اسارت آن‌ها توسط طالبان منجر شد.
چهار سال قبل مرزبانان ترکمن گروهی از جنگجویان طالبان را برگشت دادند که از حمله شبه‌نظامیان تحت فرماندهی مارشال دوستم در ولسوالی خم‌آب ولایت جوزجان فرار کرده بودند.
اکنون و باتوجه به تصمیم تاشکند برای بازگرداندن ۵۳ نظامی طرفدار دولت افغانستان به خاک افغانستان، به‌نظر می‌رسد ازبیکستان نیز سعی می‌کند از مدل ترکمنستان در مواجهه‌اش با افغانستان پیروی کند.
در مقابل، دوشنبه اجازه داد تا سربازان فراری افغانستان به‌طور مؤقت در تاجیکستان بمانند. زخمی‌های این سربازان در شفاخانه‌های دوشنبه مداوا شدند.
یودگور فیضوف، رییس منطقه شرقی گورنو-بدخشان تاجیکستان در جلسه روئسای منطقه در ۲۱ جون گفت که آن‌ها باید آماده پذیرش حداقل ۵ تا ۱۰ هزار پناهنده از افغانستان باشند.
با ادامه درگیری‌ها در خاک افغانستان در مناطق هم‌مرز با تاجیکستان، ترکمنستان و ازبیکستان، حکومت‌های این کشورها احتمالا بخواهند توافق‌نامه‌های دفاعی و امنیتی دوجانبه و چندجانبه‌ای را که با یکدیگر دارند، بازنگری کنند.
بروس پنیه، کارشناس امور آسیای میانه و نویسنده وبلاگ «آواز قشلاق» رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی است.