در ماه‌های اخیر ولایات شمال کشور مثل بغلان، کندز، بلخ، فاریاب، جوزجان، تخار، سمنگان و سرپل میدان جنگ گروه طالبان بوده‌اند. در هفته‌های اخیر ولسوالی‌های زیادی در ولایات شمال از کنترل نیروهای امنیتی افغانستان خارج شده و به دست گروه طالبان افتاده‌اند. در بیشتر این ولسوالی‌هایی که از کنترل دولت خارج شده، نیروهای امنیتی بدون جنگ و درگیری با گروه طالبان، یا تسلیم شدند و یا عقب‌نشینی کردند. با آن‌که حکومت افغانستان گروه طالبان را از مراکز برخی ولسوالی‌ها پس رانده‌اند، اما اکثر ولسوالی‌ها همچنان در کنترل طالبان قرار دارند.
حالا نگرانی اصلی در جنگ شمال، تنها سقوط پی‌هم مراکز ولسوالی‌ها نیست، بلکه تهدید و خطر سقوط مراکز برخی از ولایات نیز بر نگرانی‌ها افزوده است. مثلا در روزهای گذشته طالبان ادعا کردند که برعلاوه‌ی کنترل شیرخان بندر، مرکز ولایت کندز را نیز تصرف کرده‌اند، که البته این ادعای طالبان از سوی حکومت افغانستان رد شده است. اما کشیده‌شدن جنگ در اطراف شهرهای بزرگ در شمال کشور مثل شهر مزار شریف، تالقان، سرپل، میمنه و پلخمری بیانگر این است که گروه طالبان تنها بر سقوط مراکز ولسوالی‌ها بسنده نکرده و اکنون فکر فتح مراکز ولایات شمال را نیز در سر دارند.
شمال در کنترل کیست؟
حبیبه دانش، نماینده‌ی تخار در مجلس نمایندگان در گفت‌وگو با اطلاعات روز میگوید از مجموع شانزده ولسوالی تخار، برعلاوه شهر تالقان مرکز این ولایت، «چهار ولسوالی مثل ورسج، فرخار، کلفگان و روستاق [چند ساعت بعد از این مصاحبه ولسوالی روستاق نیز از کنترل نیروهای امنیتی افغانستان خارج شد و به‌دست طالبان افتاد] در کنترل نیروهای دولتی است.» خانم دانش میگوید در دیگر ولسوالی‌های تخار به نیروهای امنیتی یا امکانات نرسید که مجبور به عقب‌نشینی شدند و یا هم از مرکز دستور دریافت کرده بودند که عقب‌نشینی کنند.
عبدالولی نیازی، نماینده‌ی بدخشان در مجلس نمایندگان در گفت‌وگو با اطلاعات روز از شدت جنگ در ولایت کوهستانی بدخشان میگوید، این‌که «از مجموع ۲۷ ولسوالی در ولایت بدخشان، ۲ ولسوالی شغنان و واخان دارای امنیت نسبی است، ۳ ولسوالی جرم، یمگان و ارغنج‌خواه در کنترل گروه طالبان قرار دارند که از سه ولسوالی، خلم و ارغنج‌خواه به‌تازگی سقوط کرده و یمگان از دیرزمان به این‌سو به‌دست طالبان بوده است، و همین‌طور در دیگر ولسوالی‌های ولایت بدخشان جنگ به‌شدت جریان دارد.»
حاجی عبدالوکیل، عضو شورای ولایتی بلخ در گفت‌وگو با اطلاعات روز میگوید از مجموع ۱۴ ولسوالی در ولایت بلخ، فعلا وضعیت امنیتی در ۴ ولسوالی دهداری، خلم، کلدار، مارمل و شهرک بندر حیرتان خوب است. اما ۱۰ ولسوالی دیگر این ولایت یا به‌طور کامل در کنترل گروه طالبان قرار دارند و یا در آن‌جا جنگ جریان دارد. آقای عبدالوکیل در مورد چگونگی سقوط ولسوالی‌ها در ولایت بلخ میگوید ولسوالی‌های کِشنده و شولگره در یک استقامت قرار دارند. «زمانی‌که کشنده سقوط می‌کند، طالبان ولسوالی شولگره با هماهنگی طالبان دره‌صوف بالای مرکز ولسوالی شولگره حمله می‌کنند و این ولسوالی را نیز سقوط می‌دهند. همزمان طالبان به‌طور دسته‌جمعی به طرف ولسوالی بلخ می‌روند که در نتیحه نیروهای امنیتی از این ولسوالی خارج می‌شوند. یک روز قبل از آن نیروهای امنیتی از ولسوالی‌های چاربولک و زاری عقب‌نشینی کرده بودند. در ولسوالی چمتال نیز نیروهای امنیتی بدون مقاومت عقب‌نشینی کردند.»
ملکه علی‌زاده، عضو شورای ولایتی سرپل در گفت‌وگو با اطلاعات روز میگوید وضعیت امنیتی در ولایت سرپل بسیار خراب است، تاحدی که دروازه ورودی به مرکز این ولایت از سمت جوزجان در کنترل طالبان است و تنها شاهراه این ولایت با جوزجان را مسدود کرده‌اند. «در هفته‌های اخیر چهار ولسوالی سانچارک، سوزمه قلعه، صیاد و گوسفندی به دست گروه طالبان افتادند. ولسوالی کوهستانات هم که از شش سال به این‌سو در کنترل طالبان قرار دارد. در ولسوالی‌های صیاد و سوزمه قلعه نیروهای امنیتی تا توان داشتند مقاومت کردند و با طالبان جنگیدند، اما در نهایت تسلیم شدند. در ولسوالی‌های گوسفندی و سانچارک نیروهای امنیتی بدون مقاومت شدید عقب‌نشینی کردند.» فعلا تنها مرکز ولایت و ولسوالی بلخاب در کنترل نیروهای امنیتی است و خطر سقوط مرکز ولایت سرپل نیز جدی است.
وضعیت امنیتی در ولایت‌های جوزجان، فاریاب، کندز و سمنگان نیز نگران‌کننده است. چنان‌که در ولایت جوزجان از مجموع ۱۰ ولسوالی، ۷ ولسوالی (قرقین، خم‌آب، آقچه، منگجیک، خانقاه، فیض‌آباد و مردیان)؛ در فاریاب از مجموع ۱۳ ولسوالی، ۷ ولسوالی (قیصار، کوهستان، شیرین‌تگاب، خواجه‌سبزپوش، دولت‌آباد، اندخوی و خان‌چارباغ)؛ در کندز از مجموع ۶ ولسوالی، ۵ ولسوالی (چهاردره، دشت ارچی، قلعه زال، امام صاحب، علی‌آباد، به‌شمول شیرخان بندر)؛ در سمنگان از مجموع ۶ ولسوالی، ۲ ولسوالی (دره صوف بالا و دره صوف پایین) و در ولایت بغلان از مجموع ۱۴ ولسوالی، ۹ ولسوالی (خنجان، خوست و فرنگ، دوشی، تاله و برفک، دهنه غوری، بغلان جدید، نهرین، بورلکه و گذرگاه نور) در هفته‌های اخیر سقوط کردند. با آن‌که برخی از ولسوالی‌ها با حمایت نیروهای خیزش مردمی دوباره پس گرفته شده، اما در مجموع اکثریت ولسوالی‌ها در ولایات شمال همچنان در کنترل طالبان‌اند.
«انتقال ناامنی به شمال»؛ شایعه یا واقعیت؟
بحث انتقال ناامنی از ولایات جنوبی به‌سوی شمال در زمان ریاست‌جمهوری حامد کرزی از سوی برخی از نمایندگان پارلمان و رسانه‌ها مطرح شد. چنان‌که حبیبه دانش چشم‌دیدش را بازگو می‌کند: «در زمان ریاست‌جمهوری آقای کرزی من به‌عنوان نماینده‌ی مردم تخار در پارلمان با احساس امنیت با موتر لینی طرف کابل می‌آمدم. در منطقه‌ی بغلان کهنه میان بغلان و علی‌آباد که باشندگان محل اکثریت قوم پشتون هستند، با زنی برخوردم که برایم از انتقال طالبان توسط هلی‌کوپتر خبر داد. او می‌گفت که هر شب دو طیاره هلی‌کوپتر می‌آید و طالبان را در این‌جا پایین می‌کند. وقتی از شوهر آن زن پرسیدم که این‌جا طالبان می‌آیند؟ گفت نه، این‌جا مجاهدین می‌آیند. ما به نوبت به آن‌ها غذا می‌دهیم.»
حبیبه دانش به یاد می‌آورد که وقتی به کابل می‌رسد، این موضوع را با برخی از نمایندگان پارلمان در میان می‌گذارد که هر شب در قسمت‌های اوایل کندز و اواخر بغلان طالبان با هلی‌کوپتر انتقال داده می‌شوند. اما «آقای قانونی و دیگر همکاران به من گفتند که این حرف‌ها واقعیت ندارد. به من گفتند که سند نداری دیگر در این مورد حرف نزن.» وکیل دانش میگوید پس از این‌که موضوع انتقال طالبان توسط هلی‌کوپتر به ولایت بغلان را رسانه‌ای کرد، با رونالد نیومن، سفیر وقت امریکا در افغانستان نیز این موضوع را در میان گذاشته بود، اما امریکایی‌ها اعلام بی‌خبری کرده بودند. در حالی‌که «من و تعدادی از نمایندگان ولایات شمال و شمال‌شرق پیش حامد کرزی رفتیم کرزی در آن جلسه حنیف اتمر، که در آن زمان وزیر داخله بود، را خواست. اتمر گفت که ما این موضوع را تحقیق کرده‌ایم، تاکنون ۱۶ بار هلی‌کوپتر در ساحات بغلان و کندز نشست کرده است.»
خانم دانش برعلاوه‌ی پروژه انتقال ناامنی به شمال از سوی حلقات خاص، موضوع قاچاق معادن را نیز عامل گسترش ناامنی در شمال می‌داند: «برعلاوه‌ی پلان‌های مشخص، در این سال‌های اخیر جنگ بر سر کنترل منابع معدنی مثل معدن طلای نورآبه در ولسوالی چاه‌آب، معدن لاجورد بدخشان و مناطقی که عاید داشت، بود. مردم محل به‌خاطر منافع شخصی‌شان و استفاده غیرقانونی از معادن، با گروه طالبان همدست شدند. اما هسته اصلی گروه طالبان را مردمان خارج از محل شکل می‌دهند.»
عبدالولی نیازی ناامنی در شمال را یک نوع پروژه می‌داند و میگوید حکومت در سال‌های قبل طالبان را توسط طیاره به شمال انتقال دادند. «حامد کرزی در زمان ریاست جمهوری‌اش طالبان را توسط طیاره به منطقه دندغوری در ولایت بغلان انتقال داد. در زمان ریاست‌جمهوری کرزی، طیاره‌ها در چهاردره‌ی ولایت کندز طالبان را پایین کردند. در زمان معصوم استانکزی رییس عمومی امنیت ملی بود، مگر این‌ها نمی‌دانستند؟»
آقای نیازی معتقد است که اکنون حکومت رییس‌جمهور غنی چون قدرتش در خطر است که مخالف طالبان شده است وگرنه زمانی‌که امکانات بود، اجازه نداد که مردم به کمک نیروهای امریکایی طالبان را بزنند، «حالا که حکومت علاقه دارد طالبان را بزند، زور و امکاناتش را ندارد. حکومت افغانستان طالبان را هزار مرتبه بر سیاسیون و مجاهدین ترجیح می‌دهد. این‌ها فکر می‌کردند که طالبان را هر وقتی بخواهند می‌توانند از بین ببرند، اما تا زمانی‌که مجاهدین را توسط امریکایی‌ها سرکوب نکنند، قدرت را گرفته نمی‌توانند.»
عبدالوکیل، عضوی شورای ولایتی بلخ نیز میگوید که انتقال ناامنی به ولایات شمال یک پروژه بود و به‌طور مدیریت‌شده جنگ به طرف شمال انتقال یافت تا بتوانند از این طریق ناامنی را به کشورهای آسیای میانه صادر کنند. چنان‌که در سال‌های اخیر طالبان بیشترین جنگ‌جویانی را که جذب کردند، «از اقوام ترکمن، اوزبیک و تاجیک هستند. چون به‌دلیل همزبانی با مردم آسیای میانه خواستند از این‌ها استفاده کنند.»
آقای عبدالوکیل میگوید در دو سال گذشته اکثریت فرماندهان و جنگ‌جویان گروه طالبان در شمال از مردم محل بودند که با توزیع پول زیاد جذب این گروه شده‌اند. «چنان‌که فعلا فرماندهان برجسته طالبان در شورتپه، درزآب و خم‌آب از مردم محل هستند. مثلا ابوعبیده، یکی از فرماندهان مشهور طالبان در شمال از قوم ترکمن هست. برعلاوه، خانواده‌های زیادی از پاکستان، نمنگان، چچین و آسیای میانه در کوهستانات سرپل، فاریاب و بدخشان زیر نام طالب، اما اکثریت‌شان مربوط به گروه داعش هستند، جابه‌جا شده‌اند.» بااین‌حال اکنون ولایات شمال تبدیل به کانون ناامنی و میدان جنگ طالبان شده و این واقعیت است که جریان دارد.
چرا طالبان روی شمال تمرکز کرده‌اند؟
جنرال عتیق‌الله امیرخیل، آگاه امور نظامی در گفت‌وگو با اطلاعات روز بر این باور است که از نقطه نظر نظامی گروه طالبان یک‌بار شکست را در شمال تجربه کردند. زمانی‌که گروه طالبان اکثر خاک افغانستان را در کنترل خود گرفتند، در شمال با مقاومت مردم مواجه شدند. «این‌بار طالبان فکر کردند که در ولایات جنوب خود را مصروف نکنند، بنابراین تمام قدرت اصلی خود روی ولایات شمال متمرکز ساختند. از نظر تاکتیک نظامی این کار طالبان درست است. طالبان اگر ولایات شمال را کاملا در اختیار داشته باشند و مردم را سرکوب کنند، آن‌وقت اگر طرف کابل بیایند، زودتر می‌توانند به هدف خود برسند.»
امیرخیل معتقد است که مسأله‌ی دیگر مرزهای ولایات شمال با کشورهای آسیای میانه، روسیه و چین است. طالبان فکر می‌کنند که اگر شمال را در کنترل خود درآورند و مرزهای شمال کشور را به‌روی کمک‌ها به نیروهای مقاومت علیه خودشان ببندند، امکان مقاومت دوم را از بین می‌برند. «طالبان کوشش دارند که راه‌های این قوس مقاومت را ببندند. هرکس و هر کشوری که این پلان را برای طالبان سنجیده به‌لحاظ نظامی یک استراتژیست خوب بوده.»
عبدالولی نیازی با اشاره به صحبت‌های محمدیونس قانونی در رابطه به شکل‌دهی مقاومت دوم در برابر گروه طالبان میگوید رهبران سیاسی مخالف طالبان در شمال به این فکر بودند که گویا روسها به این‌ها اسلحه می‌دهند و با اسلحه‌ی روسها مقاومت را از سر می‌گیرند. «بنابراین گروه طالبان و پاکستان فکر کردند که اگر راه مقاومت را در شمال ببندند، در آینده خوبتر حکومت می‌توانند. چون معمولا وقتی بحث مقاومت مطرح می‌شود، این بحث مربوط به اقوام غیرپشتون است و قوم پشتون ما کمتر در بحث مقاومت شریک می‌شوند. به همین خاطر طالبان کوشش می‌کنند ولایات شمال که عموما غیرپشتون‌ها هستند را در کنترل خود بگیرند.»