فریضه عالمی و عابر شایگان
به این باور رسیده بود که افغانستان دیگر برایش وطن نمی‌شود و برای یافتن وطن امن‌تر، هفت سال پیش کوله‌بارش را بست و با زن و بچه‌اش راه مهاجرت در پیش گرفت. تمام این سال‌ها او و خانواده‌اش خیره به دروازه کمیساریای عالی پناهندگان ملل متحد در اندونیزیا نشسته و منتظر رد و پذیرش درخواست پناهندگی‌اش هست. او و تمام پناهجویانی که در اندونیزیا به‌سر می‌برند اما همیشه یک پاسخ تکراری می‌شنوند که «صبر داشته باشند». اما صبر بسیاری از این پناهجویان باگذشت هر روز، ماه و سال به‌سر می‌رود؛ آن‌چنان که تعدادی خودشان را می‌کشند.
حدود ۸ هزار پناهجو و مهاجر افغان از سال‌های پیش به اندونیزیا رفته و برای درخواست و پذیرش پناهندگی‌شان در کشور سوم در وضعیت بی‌سرنوشتی به‌سر می‌برند. بسیاری از آن‌ها حدود یک دهه است که در این کشور انتظار می‌کشند. این انتظار طولانی و فرساینده آن‌قدر برای این پناهجویان و مهاجران سنگین است که برخی از آن‌ها خود را حلق‌آویز می‌کنند و تعداد زیادشان درگیر بیماری‌های روانی می‌شوند.
عصمت‌الله حسنی یکی از این پناهندگانی که در سال ۲۰۱۷ در خواست پناهندگی‌اش در کمیساریای عالی سازمان ملل تأیید شده، این روزها حوصله‌اش از سر رفته است. او با خانم و دو کودک ۴ ساله و ۹ ماهه‌اش در شهر باتم اندونیزیا دست به اعتراض و دادخواهی خیابانی زده‌اند. او بیشتر از یک ماه است که وضعیت نامناسب خود را به شکل نامه می‌نویسد و آن را به نشانی مسئولان کمیساریای عالی سازمان ملل در اندونیزیا و رسانه‌ها می‌فرستد. او میگوید: «من و فامیلم در آخرین ملاقات با مسئولین گفتیم که پرونده‌ی ما را بررسی کنند. اگر حق پناهندگی داریم دیگر بیشتر از این نگذارند در بی‌سرنوشتی رنج ببریم. و اگر حق پناهندگی نداریم ما را در جلو رسانه‌ها دیپورت کنند. و اگر در افغانستان کشته شدیم باید جواب‌‌گو باشند. اما آن‌ها همچنان حرف ما را نادیده گرفتند. نمی‌دانم چه باید کرد.»
بشیر راسخ، هفت سال می‌شود که با خانم و یک فرزندش در شهر کوپانگ تیمور شرقی در نزدیکی اندونیزیا، در یک اتاق چهار متری که سازمان بین‌المللی مهاجرت در اختیارشان قرار داده، زندگی می‌کند. او در طول سال‌های اقامتش در این کشور، سختی‌های زیادی کشیده و باگذشت هر روز به مشکلاتش اضافه می‌شود. همسر او پنج سال می‌شود که افسردگی گرفته و فرزند چهارونیم ساله‌اش، مشکل اوتیسم دارد. او میگوید براس دسترسی به خدمات پزشکی و رفتن به بیمارستان چندبار به سازمان بین‌المللی مهاجرت (IOM) مراجعه کرده و مشکلات‌شان را در میان گذاشته اما این سازمان همکاری نکرده است.
«از آن‌جایی که کوپانگ یک شهر فقیر و دورافتاده است، مهاجرین این‌جا با مشکلات فراوان روبه‌رویند. نبود خدمات صحی و کندی روند اسکان مجدد، بلاتکلیفی و روشن‌نبودن آینده از عمده‌ترین مشکلات ماست».
اندونیزیا از جمله کشورهایی است که کنوانسیون رسیدگی به وضعیت پناهندگان را امضا نکرده و به همین سبب پناهجویان و مهاجران حق اشتغال ندارند و نمی‌توانند هزینه خدمات درمانی و آموزشی را پرداخت کنند.
به‌طور کلی پناهجویان و مهاجران افغان در اندونیزیا از لحاظ شرایط و وضعیت در سه گروه قرار می‌گیرند. یک گروه از پناهجویان و پناهندگان زیر پوشش سازمان بین‌المللی مهاجرت و اداره مهاجرت اندونیزیا قرار دارند که در ۹ کمپ در شهرهای مختلف این کشور زندگی می‌کنند و برای‌شان غدا و خدمات درمانی فراهم می‌شود. گروه دوم زیر نظر کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل در جاکارتا و شهرهای حومه آن زندگی می‌کنند. این گروه تحت پوشش نیمه‌حمایتی سازمان‌های خیریه و سازمان ملل قرار دارند و به‌طور نسبی از مخارج زندگی و خدمات درمانی برخوردارند. گروه سوم با هزینه شخصی به‌طور مستقل در هتل‌ها، خانه‌ها و اتاق‌های شخصی زندگی می‌کنند و از هیچ نوع خدمات برخوردار نیستند. اما همه گروه‌ها در یک مورد نقطه مشترک دارند؛ انتظار بی‌پایان، بی‌سرنوشتی و آینده مبهم. این انتظارهای فرساینده و طولانی سبب شده که تعدادی از این پناهجویان و مهاجران دست به خودکشی بزنند. براساس آخرین گزارش کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل که در ماه نوامبر ۲۰۲۰ منتشر شده، در مجموع ۱۳ مورد خودکشی در بین تمام مهاجران و پناهجویان در اندونیزیا ثبت شده که ۱۲ نفر آن‌ها اهل افغانستان بوده‌اند. طبق این گزارش بیشترین رقم این خودکشی‌ها از سال ۲۰۲۰ به بعد اتفاق افتاده است.
در کنار خودکشی، بیماری‌های روانی و از جمله افسردگی در نزد پناهجویان و پناهندگان بسیار شایع است. یکی از آن‌ها رجب‌علی محمدی است که ۹ سال می‌شود که در این کشور دور از خانواده‌اش زندگی می‌کند. زندگی در بی‌سرنوشتی، آینده مبهم و دوری از خانواده و مشکلات اقتصادی باعث شده او درگیر مشکلات روانی شود. او هر باری که به کمیساریای سازمان ملل مراجعه می‌کند و از مشکلات و بلاتکلیفی‌اش میگوید، این سازمان نیز تذکر همیشگی‌اش را به او می‌دهد؛ این که باید صبور باشند.
«از نگاه جسمی و روحی همه‌ی پناهجویان و پناهندگان مشکل روانی دارند. بی‌سرنوشتی آدم را زجر می‌دهد. ۹ سال شد که سازمان ملل هیچ نوع کمک و جواب درست در خصوص مشکلات و سرنوشت من نداده است. از سازمان ملل می‌خواهیم که به پناهندگان توجه کند و سرنوشت‌شان را مشخص کند. حداقل به ما بگویند تا چه وقت باید در این کشور بمانیم.»
سلمان ناصری هم بیشتر از هشت سال می‌شود در اندونیزیا زندگی می‌کند و در آن‌جا مبتلا به بیماری‌های روانی و جسمی شده است. میگوید که شب‌ها از درد شانه و گرده خواب نمی‌رود و فقط یک‌بار او را به بیمارستان برده‌اند.
وزارت امور مهاجرین افغانستان به روزنامه اطلاعات روز میگوید که دولت افغانستان تا اکنون در عرصه مدیریت پناهجویان افغان که در کشورهای اندونیزیا، ترکیه، یونان و هند به‌سر می‌برند و از این کشورها فقط به‌عنوان مسیر عبوری استفاده می‌کنند، هیچ برنامه‌ای نداشته است. رضا باهر، معاون سخن‌گوی وزارت امور مهاجرین و عودت‌کنندگان افغانستان میگوید که این وزارت برای بهبود شرایط و حل مشکلات پناهندگی پناهجویان افغان جدیدا وارد مذاکره با کشورهای عمده که این پناهجویان در آن به سر می‌برند و همچنان کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل و سازمان بین‌المللی مهاجرت شده‌اند: «وزارت برای رسیدگی به مشکلات مهاجران افغان در این اواخر با هند و ترکیه مذاکراتی داشت. سال قبل هم با یونان مذاکره داشتیم. در اندونیزیا نیز ما قصد داریم که یک نمایندگی وزارت را داشته باشیم. و همچنین مذاکرات رسمی با دولت اندونیزیا داشته باشیم. به‌علاوه، ما همواره از بخش پناهندگان سازمان ملل خواستیم که در زمینه‌ی پذیرفتن مهاجران افغان و انتقال مهاجران آن‌ها در کشورهای سوم که پذیرفته شده‌اند، با ما همکاری داشته باشند. متأسفانه ما در این عرصه از دولت اندونیزیا و سازمان ملل جواب مشخص دریافت نکردیم.»
آقای باهر تأکید می‌کند که امسال هیأتی از وزارت امور مهاجرین افغانستان به اندونیزیا سفر خواهد داشت و خواست‌شان از دولت اندونیزیا و کمیسیاریای عالی پناهندگان سازمان ملل این است که یا پناهجویان افغان را به افغانستان برگردانند و یا در اندونیزیا اقامت دایمی داده و زمینه اشتغال را برای‌شان فراهم کنند.
بر پایه گزارش ماه نوامبر ۲۰۲۰ کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد، ۱۳ هزار و ۷۴۵ پناهنده به ترتیب از کشورهای افغانستان، سومالیا، میانمار، عراق و سودان در ۱۳ کمپ در شهرهای مختف اندونیزیا زندگی می‌کنند و منتظر دریافت پناهندگی از چهار کشور آسترالیا، امریکا، نیوزلند و کانادا هستند. در طی دو سال گذشته روند پذیرش پناهندگی و اسکان مجدد در آسترالیا و نیوزلند خیلی کم شده است، طوری‌که در سال ۲۰۲۰ فقط ۴۱ نفر به استرالیا اسکان مجدد شده‌اند.
این پناهجویان و پناهندگان از دولت‌ها و کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد می‌خواهند که به مشکلات مالی، بهداشتی و افزایش روند بررسی درخواست پندهندگی و اسکان مجددشان به کشور سوم، رسیدگی کنند. آن‌ها می‌گویند راه برگشتی به کشور افغانستان ندارند و همه از روی مجبوری راه مهاجرت را در پیش گرفته‌اند.
بشیر راسخ، عضو نیروی ویژه‌ی ارتش افغانستان بوده و میگوید که مدت قانونی سربازی‌اش را ختم کرده و به دلایل امنیتی دیگر قادر به ادامه زندگی در افغانستان نبوده است. عصمت‌الله حسنی در ولایت غزنی افغانستان یک خواننده محلی بوده و میگوید پس از آن‌که طالبان او را تهدید به مرگ کرد و همکارش دلشاد یک خواننده محلی دیگر را در سال ۲۰۱۶ از مسیر جاغوری-غزنی ربوده و بعدا کشتند، مجبور شد افغانستان را ترک کند.
«همان‌گونه که در افغانستان قتل‌عام می‌شویم و هیچ‌کس جواب‌‌گو نیست، در دیار مهاجرت زیر نظر سازمان ملل همچنان نادیده گرفته می‌شویم .کس پاسخ‌گو نیست و این نهایت دردآور است. ما از همه‌ی آن‌هایی که خود را حامیان حقوق بشر می‌نامند ناامید شده‌ایم. سازمان ملل ما را فراموش کرده است.»