از آغاز گفتوگوهای صلح افغانستان، ایران بهصورت مداوم با طالبان در ارتباط بوده است و در مورد مسائل مختلف از جمله آیندهی افغانستان و پیدا راه حل برای بحران کنونی افغانستان با هم صحبت کردهاند. جواد ظریف، وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران باری در مصاحبه با یک کانال هندی گفته بود که «آیندهی افغانستان بدون حضور طالبان ناممکن است». ظریف در مصاحبه دیگری که با طلوع نیوز سال گذشته انجام داد طالبان را بخش از راه حل کنونی بحران افغانستان خواند.
تطهیر و قباحتزدایی
ایران بهصورت جدی و با دقت تمام تحولات افغانستان را زیر نظر دارد. با شدت گرفتن جنگ در افغانستان، ایران تلاش دارد تا نقش بیشتری در تحولات افغانستان بهویژه پس از خروج نیروهای ائتلاف بینالمللی به رهبری ایالات متحده بازی کند. در همین راستا مقامات ایران چندین بار بهصورت مستقیم با طالبان و مقامات افغانستان دیدار و گفتوگو کردهاند. در اواخر روزنامهها و همچنان کاربران ایرانی در شبکههای اجتماعی تلاش در تطهیر این گروه دارند و بهنحوی آمادگی برای رویکارآمدن این گروه میگیرند. چندین قبل روزنامه کیهان از روزنامههای اصولگرا و نزدیک به بیت رهبری در یادداشتی نوشته است «با طالبانی که میشناختیم و مثلا سر میبرید، تفاوتهایی کرده است.» در ادامه این یادداشت آمده است «در پیشرویهای اخیر این گروه در افغانستان خبری از جنایتهای هولناک، شبیه جنایات داعش در عراق نیست و طالبان حتا اعلام کرده که با شیعیان این کشور هم کاری ندارد.» روزنامه کیهان پس از چند روز دوباره در یادداشت نوشت که طالبان تغییر نکردهاند و همان طالبان دهه ۹۰ است.
روزنامهی جوان نیز تیتر زده بود که «طالبان، اصلاح شدهایم» استدلال نویسنده این است که طالبان به عقلانیت سیاسی رسیدهاند و اینبار اشتباهات گذشته را تکرار نخواهند کرد. بهنظر میرسد که ایران در مورد تغییر طالبان دچار محاسبه اشتباه شدهاند و تهدید طالبان را جدی نگرفتهاند. آنچه مایهی دلگرمی مقامات و سیاستگذاران ایران شده است، وعدههای سران طالبان به ایران است. قدرتگرفتن طالبان در افغانستان برای ایران مفید تمام نخواهد شد و به ضرر این کشور است. طالبان از لحاظ ایدئولوژیک با ایران مشکل دارند و همان گروهی هستند که ده دهه قبل دیپلماتهای ایرانی را کشته بودند. جالب اینکه هیأت طالبان در تهران این موضوع را رد کردند. سهیل شاهین در پاسخ به سوال یکی از خبرنگاران گفت که دیپلماتهای ایرانی قبل از رسیدن طالبان به شهر مزار شریف کشته شده بودند.
البته بعضی از افراد برجستهی دستگاه سیاست خارجی ایران نیز در پی قباحتزدایی از طالبان هستند. فداحسین مالکی، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس که سفیر پیشین ایران در افغانستان (۱۳۸۹-۱۳۹۱) نیز بود، به خبرگزاری مدارا گفته است که «حمله تروریستی به دیپلماتها و نیروهای ما در مزارشریف توسط هیچ کدام از نیرویهای افغانستانی صورت نگرفته و کار بیگانگان و سرویسهای امنیتی یکی از کشورهای همسایه بوده است.» چنین موضعگیریها در روز اخیر توسط افراد حکومتی ایران در حال افزایش است و به نحو شاهد تغییر دیدگاه سیاست گذارانی ایرانی در مورد طالبان هستیم.
چرایی خوشبینی؟
اما سوال این است که چرا ایران به رویکارآمدن طالبان خوشبین است؟ بهنظر میرسید که ایران از رفتار سیاست خارجی حکومت فعلی افغانستان ناراض است و سیاستهای حکومت فعلی افغانستان به شکل منافع ملی ایران را تهدید میکند. افغانستان از ۲۰۰۱ بدینسو از همپیمانان نزدیک ایالات متحده و عربستان سعودی بوده است. حتا اشرف غنی و دستگاه سیاست خارجی افغانستان در جنگ یمن از نیروهای عربستان سعودی حمایت کردند و این مسأله سبب شد تا روابط افغانستان و ایران وخیم شود. از سوی دیگر ایران از سیاستهای آبی افغانستان خشنود نیست. در حال حاضر ایران با بحران آب روبهرو است و مقامات ایرانی چند بار این موضوع را ابراز کردهاند.
بهطور مثال کابران ایرانی در شبکههای چنین نگاشتهاند. امیر سیدین، عضو فدارسیون بینالمللی خبرنگاران در تویت نوشته است که «کسی که به روی همسایهی نجیب و مهماننوازش آب را ببندد، روز تجاوز طالبها تنها میماند آقای اشرف غنی.» در تویت دیگر عبدالرضا داوری دکترای اقتصاد و مدیر عامل موسسه مطالعات اقتصادی و اجتماعی چنین نوشته است که «حاکمیت طالبان در افغانستان، با منافع ملی ایران انطباق بیشتری دارد، چون: سهم ایران از آب هیرمند تأمین، قاچاق مواد مخدر و ناامنی در مرزهای شرقی ایران، محدودتر، امکان دور زدن تحریمها، فراهمتر و با موج مهاجرت افغانستانیها، نیروی کار سخت و ارزان، برای توسعه ایران مهیاتر میشود.»
در آخرین مورد حسن روحانی، رییسجمهور ایران همزمان به افزایش انتقادات و اعتراضات مردم در مورد مدیریت آب و کمبود آن از همسایگان خود خواست که «در تصرف آب رودخانهها عدالت را رعایت کنند» ایران با افغانستان و عراق حوزههای آبی مشترک دارد. در سالهای آخر افغانستان دو سد در حوزه آبی هیرمند ساخته است و آب بیشتری به ایران نمیرسد. یکی از دلایل که شاید ایران را وادار کرده است که به رویکارآمدن طالبان خوشبین باشند همین موضوع است. اما اینکه واقعا طالبان آب بیشتری به ایران میدهند یا نه جای سوال دارد. در حاضر ایران براساس معاهده ۱۳۵۳ هجری حق آبه دریافت میکند. باید خاطرنشان کرد که ایران در دوران جنگهای داخلی افغانستان و حتا تا چند سال بیشتر از آنچه در قرارداد وجود داشت آب دریافت میکرد. چون در آن دوران افغانستان درگیر مشکلات داخلی بود و آبها مدیریت نمیشدند.
منطق بازی ایران با طالبان
تجربه تاریخی به ما نشان میدهد که روابط ایران و طالبان در زمان حاکمیت این گروه بسیار تیره بوده است. طالبان با کشتن دیپلماتهای ایرانی با این کشور تا سرحد جنگ پیش رفتند. طالبان روی ایران آب را بست و دوباره ایران را در مسیر قاچاق مواد مخدر و ناامنی قرار داد. با این وصف منطق بازی ایران با طالبان چیست؟ در پاسخ به این سوال چند قطعه را باید کنار هم قرار داد. ایران بقای خودش را در مقابله و تعارض با ایالات متحده تعریف کرده و عملا در منطقه علیه ایالات متحده در جنگ است. در این چنین وضعیتی طالبان میتواند گزینهی خوبی برای ایران باشد تا به ایالات متحده ضربه بزند. در مقابل طالبان نیز به پول و مهمات نیاز دارند تا جنگ خود را ادامه بدهند. در این چنین وضعیت آنچه باعث نزدیکی ایران و طالبان میشود نیاز متقابل است. از منظر واقعگرایی ایران برای دفاع از خودش در مقابل خود را مجاز میداند که از طالبان نیرو که علیه دشمن آنها در افغانستان میجنگد حمایت کند. چون دشمنِ دشمن، دوست است.
اما این بازی خطرناک است چون طالبان ممکن یک مخالف ایدئولوژیک دیگر در منطقه برای ایران مبدل شوند. ایران در حال حاضر بهلحاظ ایدئولوژیک با عربستان سعودی، امارات متحده عربی و قطر اختلاف دارد و شکلگیری یک دولت افراطی دیگر در مرزهای شرقی این کشور میتواند به مشکلهای این کشور بیفزاید. برعلاوه، قدرتگیری طالبان سبب میشود تا بنیادگرایی در ایران سرایت کنند و مناطق شرقی این کشور مستعد این امر هستند.
سقوط دولت مرکزی فعلی به هیچ وجه به نفع ایران نیست. و اعتماد کردن به طالبان میتواند تبعات سنگین برای ایران داشته باشد.
نیمنگاهی ایران به آینده
ایران نیمنگاهی به آیندهی افغانستان دارد و به همین اساس با طالبان وارد مذاکره شده و میخواهد نفوذش بر این گروه را بیشتر کند تا در آینده اگر سناریو رویکارآمدن طالبان به حقیقت بپیوندد آنها غافلگیر نشوند.