به دنبال تسلط دوبارهی طالبان بر افغانستان، این کشور از ۲۴ اسد سال گذشتهی خورشیدی تاکنون در حوزههای مختلف، از جمله حوزهی کار رسانهای عقبگرد غیرقابل جبران داشته است. رسانهها در این مدت با محدودیتهای گستردهی طالبان مواجه شده و مصونیت خبرنگاران، از جمله خبرنگاران زن نیز با خطر مواجه شده است. این همه سبب شده است تا افغانستان در ردهبندی آزادی رسانهها در مقایسه به سال گذشته ۳۴ مرتبه سقوط کرده و از میان ۱۸۰ کشور در جایگاه ۱۵۶ قرار بگیرد.
براساس نظرسنجی سازمان گزارشگران بدون مرز، با به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان، رسانهها آزادیشان را از دست داده و یا با محدودیت شدید مواجه شدهاند. افزون به این، عدم دسترسی به اطلاعات و محدودیت در پاسخگویی ادامهی کار برای رسانهها در افغانستان را دشوار کرده است.
این درحالی است که طالبان طرزالعمل یازده مادهای را برای ادامهی کار رسانهها وضع کردهاند. وزارت اطلاعات و فرهنگ و وزارت امر به معروف طالبان نیز اعلام کردهاند که بر محتوای نشراتی رسانهها نظارت خواهند کرد. با این حال، نظرسنجی سازمان گزارشگران بدون مرز همچنین نشان میدهد که ریاست استخبارات حکومت سرپرست طالبان با تهدید، بازداشت، بازجویی و شکنجهی خودسرانه خبرنگاران در افغانستان زمینهی کار و فعالیت رسانهای در افغانستان را محدود کردهاند.
بنبست کار رسانهای در افغانستان
نظرسنجی که از سوی سازمان گزارشگران بدون مرز و انجمن خبرنگاران آزاد افغانستان دربارهی مصونیت فردی، چالشهای گزارشدهی، سطح مشارکت در فعالیتهای رسانهای و تغییرات کلی که خبرنگاران زن در افغانستان پس از ۲۴ اسد سال ۱۴۰۰ با آن مواجه شدهاند، انجام شده و وضع رسانهها در افغانستان را وخیم توصیف کرده است.
طبق این نظرسنجی، در پی رویکار آمدن دوبارهی طالبان، رسانهها در این کشور با بنبست مواجه شدهاند. این نظرسنجی وضع «محدودیتهای غیرقابل تصور بر رسانهها» و نبود و یا کمبود بودجه رسانهها را از اساسیترین مشکلات دانسته و اضافه کرده است که در حال حاضر رسانهها در افغانستان در آستانهی نابودی قرار دادهاند. براساس معلومات این نظرسنجی، پس از تسلط طالبان، ۲۳۱ رسانه در افغانستان از فعالیت باز ماندهاند. به همین ترتیب از ۵۴۳ رسانهای که در تابستان ۲۰۲۱ میلادی فعالیت داشتند، تنها ۳۱۲ رسانه فعالیتهایشان را ادامه دادهاند. براساس درصدی، ۴۳ درصد رسانهها از فعالیت باز مانده که در نتیجهی آن ششهزار و ۴۰۰ خبرنگار شغلشان را از دست دادهاند.
حضور کمرنگ زنان
نتایج نظرسنجی گزارشگران بدون مرز و انجمن خبرنگاران آزاد افغانستان نشان میدهد که با کمرنگ شدن حضور زنان در حوزهی عمومی، حضور خبرنگاران زن در افغانستان نیز به سرعت چشمگیر در حال کاهش است. براساس این نظرسنجی، از آغاز حاکمیت دوباره گروه طالبان در افغانستان، از مجموع خبرنگاران زن، تنها پنج درصد در کابل زندگی و کار میکنند و متباقی ترک شغل کردهاند.
نظرسنجی گزارشگران بدون مرز همچنین نشان میدهد که از مجموع دههزار و ۷۹۰ کارمند رسانهای شامل (هشتهزار و ۲۹۰ مرد و دوهزار و ۴۹۰ زن) که در آغاز ماه آگست سال گذشته کار میکردند، بعد از آگست تنها به چهارهزار و ۳۶۰ نفر شامل (سههزار و ۹۵۰ مرد و ۴۱۰ زن) کاهش یافته و هنوز هم در حال کاهش است.
گزارشگران بدون مرز و انجمن خبرنگاران آزاد افغانستان این نظرسنجی را بهگونهی آنلاین و حضوری در ماه دسامبر سال گذشتهی میلادی آغاز کرده و در ماه می امسال تکمیل کردهاند. در این نظرسنجی ۳۰۸ نفر شامل گزارشگر، خبرنگار، تولیدکننده، گویندهی خبر و… اشتراک کرده و به ۲۳ پرسش پاسخ دادهاند.
نتایج این نظرسنجی نشان میدهد که بیشترین آسیب را رسانههای صوتی متحمل شدهاند. درصدی رسانههای صوتی آسیبپذیر ۶۸.۵۱ درصد ذکر شده و تأکید شده است که به همین دلیل زنان جوان خبرنگار که بیشترشان اسناد دانشگاهی لیسانس داشتند، شغلشان را از دست دادهاند.
همین طور، طبق این نظرسنجی، ۶۷.۸۶ درصد اشتراککنندگان گفتهاند که با رویکارآمدن طالبان شغلشان را از دست دادهاند. زنان خبرنگار و کارمندان رسانهای زن در ولایت بامیان ۱۰۰ درصد، در قندهار ۹۱ درصد، در بلخ ۸۵ درصد و در کابل ۶۲ درصد ترک شغل کردهاند.
دلایل کاهش حضور زنان
براساس یافتههای این نظرسنجی، ۶۰.۳۹ درصد پاسخدهندگان گفتهاند که تغییرات زیاد و ۲۸.۹۰ درصد پاسخدهندگان نیز گفتهاند که در برخی موارد تغییرات را تجربه کردهاند. به همین ترتیب، ۸۰.۵۲ درصد اشتراککنندگان گفتهاند که با تسلط دوبارهی طالبان، محدودیتهای جدی در امر اطلاعرسانی در برابر رسانهها و خبرنگاران وضع شده است. ۴۵.۱۳ درصد اشتراککنندگان گفتهاند که در گزارشدهی استقلالیت نداشتهاند و حکومت سرپرست طالبان روی تولید محتوا در رسانهها مداخله میکنند. ۳۵.۷۱ درصد اشتراککنندگان این نظرسنجی نیز وضع استقلالیت در تولید محتوا و گزارشدهی را برای رسانهها بد تعریف کردهاند. در ادامه، ۴۶.۷۵ اشتراککنندگان گفتهاند که سخنگویان حکومت سرپرست طالبان به زنان خبرنگار پاسخگو نیستند، اما ۲۹.۵۵ درصد دیگر گفتهاند که سخنگویان طالبان تنها در برخی موارد پاسخ میدهند.
از سوی هم، تمام اشتراککنندگان این نظرسنجی گفتهاند که پس از رویکار آمدن طالبان تهدید دریافت کردهاند. از این میان، ۵۲.۹ درصد پاسخدهندگان محدودیتهای تازه طالبان برای رسانهها بهویژه زنان را، ۱۸.۸ درصد تبعیض جنسیتی و ۱۶.۹ درصد دیگر تهدید از سوی گروههای تندرو را بزرگترین تهدیدها در برابر خبرنگاران زن عنوان کردهاند.
طبق نظرسنجی گزارشگران بدون مرز و انجمن خبرنگاران آزاد افغانستان، ۵۵.۱۹ درصد پاسخدهندگان محدودیت در نوع پوشش برای خبرنگاران زن را مانع برای رفتن آنان به وظایفشان دانسته و ۲۷.۹۲ درصد دیگر گفتهاند که خودشان محدودیتها را تجربه کردهاند.
۷۹.۸۷ درصد پاسخدهندگان گفتهاند که بازداشتهای خودسرانه در افغانستان کار اطلاعرسانی را دشوار کرده است. ۵۷.۴۷ درصد پاسخدهندگان تأیید کردهاند که رسانهها در حاکمیت گروه طالبان و بهدلیل فشارهای موجود به تربیون برای این گروه تبدیل شدهاند.
یافتههای نظرسنجی گزارشگران بدون مرز و انجمن خبرنگاران آزاد افغانستان نشان میدهد که پس از ماه آگست سال گذشتهی میلادی صدها خبرنگار بهدلیل ترس از انتقامجویی طالبان و یا بهدلیل چالشهایی که با آن مواجه بودند، افغانستان را ترک کردهاند.
مبارزهی طالبان با زنان خبرنگار
سازمان گزارشگران بدون مرز در گزارش خود وضع زنان خبرنگار و کارمندان رسانهای زن در ولایتها را به شدت بد و ویرانکننده توصیف کرده است. این نهاد در گزارش خود آورده است که زنان خبرنگار در ولایتها بیشتر در معرض تبعیض جنسیتی و خطرات امنیتی بوده و مجبور شدهاند که با این چالشها مبارزه کنند.
براساس این گزارش، در شماری از ولایتها هیچ خبرنگار زن وجود ندارد؛ زیرا طالبان عمدا خبرنگاران زن و سایر کارمندان رسانهای را هدف قرار دادهاند و باید برای حل این مشکل بهصورت فوری رسیدگی شود.