رسانهها یا چشم و گوش مردم که در نظام مردمسالار بهحیث رکن چهارم نظام یاد میشوند، این روزها پس از حاکمیت طالبان، به پیکر نیمجان مبدل شدهاند و روزگار مناسبی ندارند.
رسانهها در بیست سال گذشته، رشد بیپیشینهی در تاریخ افغانستان داشته است. رسانهها و خبرنگاران که در این مدت به بالندگی رسیدهاند، همزمان با بازگشت طالبان به قدرت، با تأثیرات وحشتناک و محدودیتهای بیشمار مواجه شدهاند.
این گروه که آزادی رسانهها را بزرگترین خطر در برابر حکومت شان میدانند، با گذشت هر روز تسلط شان را از محتوای نشراتی تا نوع پوشش گویندگان زن، گسترش دادهاند.
سیطرهی وسیع طالبان بر رسانهها و وضع محدودیتهای این گروه، آسیبهای جدی را بر پیکر آزادی بیان که بهتازگی قدعلم کرده بود زده و سبب شده تا انبوهی از خبرنگاران بیکار شوند.
بلخ، نماد از علم و فرهنگ که بهعنوان مادر شهرها یاد میشود، در سالهای اخیر شاهد فعالیت پررنگ رسانهها و خبرنگاران نخبه بوده است. اما رسانههای بلخ هم از حضور دوبارهی طالبان به قدرت در امان نمانده است.
براساس آمارهای رسمی، در پی بازگشت دوبارهی طالبان ۱۷ رسانهی دیداری و شنیداری در بلخ دست از فعالیت کشیده و نشرات شان را توقف دادهاند. اکنون برخی از این رسانهها فعالیت شان را تنها در شبکههای اجتماعی بسنده کردهاند.
منابع معتبر رسانهای در بلخ که بهدلیل موجودیت تهدیدهای امنیتی نمیخواهند اسم آنان در گزارش ذکر شوند، میگویند قبل از تحولات اخیر، ۱۲ رسانهای دیداری در راستای اطلاعرسانی و فرهنگسازی نشرات داشتند اما اکنون رقم تلویزیونهای فعال در بلخ به چهار رسانه خلاصه میشود.
منابع از تلویزیون رهنورد، سما، میترا، ستاره سحر، ۲۴، پیکان، الماس و رسانه ویژهی موسیقی (AMC) بهعنوان رسانههای دیداری یاد میکنند که بهدلیل مشکلات ناشی از تسلط طالبان به کشور بسته شدهاند.

مسئولان برخی از این رسانهها میگویند بهدلیل پیشبینی از محدودیتهای طالبان، چالشهای اقتصادی، بیباوری طالبان به ارزشهای آزادی بیان و عدم رعایت و تطبیق قوانین رسانهها از سوی این گروه ناگزیر شدند تا فعالیت رسانههایشان را توقف دهند.
با این حال تلویزیون جهانی آرزو، ملی بلخ، فروغ و شهرآرا، چهار رسانهی دیداری است که با توجه به موجودیت چالشهای موجود، نشرات شان تا اکنون نیز جریان دارد.
چالشهای یاد شده که سبب بسته شدن دروازهی رسانههای دیداری شده، سایهیشان را بالای رادیوهای فعال در بلخ نیز گسترانیده است. براساس اطلاعات منابع موثق، حدود نُه رسانهی شنیداری (رادیو) نیز فعالیت خود را توقف داده و کارمندانشان را مرخص کردهاند.
رادیو رابعه بلخی، مهر، ستاره سحر، باور (بیان شمال)، دلارام، ارشاد، لحظه، AMC و بانو ایستگاههای اند که در حال حاضر نشرات منظم ندارند.
با بازگشت طالبان به قدرت، آنچه که بیشتر از بسته شدن رسانههای ولایت بلخ، جامعهی رسانهای را غمانگیز و متأثر کرده، تصرف ساختمان تلویزیون جهانی میترا و تبدیل آن به مدرسهی دینی از سوی طالبان است.
در جریان سال جاری، طالبان در ادامهی محدودیتها و دشوارهایشان بر فعالیت رسانهها، ساختمان تلویزیون جهانی میترا را به مدرسهی دینی هزار نفری تبدیل کردهاند.
تلویزیون جهانی میترا با هزینهی شخصی عطامحمد نور، از چهرههای سیاسی و والی پیشین ولایت بلخ ده سال قبل ایجاد شده و در این مدت در راستای اطلاعرسانی، انعکاس فعالیتهای سیاسی وی و فرهنگسازی فعالیت داشته است.

عکس: ارسالی به روزنامه اطلاعات روز
تاریخچهی رسانههای مسدودشده در بلخ
بیشتر رسانههایی که پس از به قدرت رسیدن طالبان فعالیت شان را متوقف کردهاند، رسانههای بودند که در دورهی جمهوریت، چهرهی مؤثری از خود در راستای فرهنگسازی، بلند بردن سطح آگاهی مردم و نهادینهسازی آزادی اندیشه، نشان دادهاند.
با آنکه رسانههای بلخ نیز مانند سایر رسانههای کشور، برای ترویج مفاهیم چون حقوق بشر، آزادی بیان و دموکراسی همواره تلاش کردهاند، اما علاوه بر آن، منافع شخصی مالکان این رسانهها نیز تجلی مییافت.
براساس معلومات، برخی از این رسانهها از سوی چهرههای حکومتی و سیاسی وقت به منظور تبلیغ فعالیتها، دیدگاهها و سیاستهایشان ایجاد شده بودند که پس از تغییر نظام و بسته شدن فضا برای مالکانشان، آنان مجبور به مسدود کردن رسانههایشان شدند.
از میان چند رسانهی دیداری که در حال حاضر فعالیت ندارد، تلویزیون رهنورد مربوط غلامعباس ابراهیمزاده، نمایندهی مردم در مجلس نمایندگان، تلویزیون میترا مربوط عطامحمد نور، رییس اجرائیه حزب جمعیت و والی پیشین بلخ بود که بیشتر ساعات نشراتی این رسانهها به نمایش نشستها و دیدارهای آنان اختصاص داده میشد.
زمانی که طالبان روی قدرت آمدند، مالکان این رسانهها به بیرون از افغانستان مهاجرت کردند. بهدلیل عدم حمایت و ترس از احتمال خطر، کارمندان این رسانهها فرار کردند و طالبان ساختمانهایشان را تصرف نمودند.
اما سایر رسانههای مسدودشدهی بلخ، هزینهی مصارف شان را از طریق نشر اعلانات بازرگانی و تطبیق برنامهها از سوی برخی نهادها در قالب پروژه تأمین میکردند که با تغییر نظام تعداد زیادی از این مؤسسات که برای رسانهها بودجه میدادند، متوقف شدند. بر این اساس رسانههای مذکور نیز نتوانستند بهدلیل مصارف بلند نشراتی، فعالیت شان را ادامه دهند.

عکس: ارسالی به روزنامه اطلاعات روز
علتیابی توقف فعالیت رسانهها
در کنار موارد یاد شده در بالا اما فعالان رسانهای در بلخ، مشکلات اقتصادی، عدم دسترسی به اطلاعات، نبود مصونیت جانی و مالی برای رسانهها و خبرنگاران و سایر محدودیتهای وضع شده توسط طالبان را از علتهای اساسی مسدود شدن رسانهها در این ولایت بیان میکنند.
مسئول یکی از رسانههای دیداری که نمیخواهد هویتاش فاش شود، میگوید این رسانهها بهدلیل از دست دادن منابع مالی شان دست از فعالیت برداشتهاند.
با این حال مبینه ساعی، مسئول پیشین نی یا دفتر حمایتکننده رسانههای آزاد کشور با ابراز نگرانی از بدتر شدن وضعیت رسانهها در بلخ، موجودیت سانسور، تهدیدهای امنیتی، نبود برنامههای حمایتی از رسانهها و کاهش پروژههای تقویتی از رسانهها را علت اساسی بسته شدن آنها بیان میکند.
مسدود شدن فعالیت رسانهها سبب شده تا شماری زیادی از خبرنگاران شغل شان را از دست داده و بهکارهای شاقه رو بیاورند.
نمایندهی کمیته مصونیت خبرنگاران در بلخ در حالیکه آمار دقیق ندارد اما میگوید بهصورت اوسط بیشتر از دو صد خبرنگار و کارمند رسانهای هماکنون بیکار هستند.
لطیف سهاک، مسئول کمیته مصونیت خبرنگاران میگوید در این میان بیشتر آسیبها را بانوان خبرنگار متقبل شده و در حال حاضر خانهنشین شدهاند. براساس آمار این کمیته، پس از سقوط نظام جمهوریت نزدیک به صد خبرنگار زن و کارمند رسانهای در بلخ بیکار شدهاند.
روزگار رسانههای فعال زیر سایه حاکمیت طالبان
رسانهها با نقش مؤثر شان بر افکار عامه اکنون توجه جدی طالبان را به خود جلب کرده و این گروه همواره در تلاش تنگتر کردن فضا برای رسانهها هستند. طالبان با آزادی رسانهها بهگونهی جدی در ترس هستند.
شماری از آگاهان میگویند، طالبان درک کردهاند که اندکترین فرصت فراهم شده به رسانهها میتواند پایههای حکومت این گروه را که تا اکنون مشروعیت ندارد، بلرزاند. به همین دلیل جهت تقویت قدرت خود بالای رسانهها محدودیت وضع میکند.
در حال حاضر رسانههای فعال در بلخ که تعداد شان اندک است، با هزار و یک چالش، کارمند کم و رعایت دهها محدودیت نشرات شان را ادامه میدهند.
مسئولان نشرات برخی از این رسانهها در گفتوگو با روزنامه اطلاعات روز، از موجودیت محدودیتهای طالبان در برابر رسانهها شکایت کرده و خواستار روی دستگیری برنامهها جهت حمایت از رسانهها هستند.
آنان سانسور در بخش نشراتی رسانهها، قطع سریالها و برنامههای خبری رسانههای بزرگ را که منبع عایدات خوب برای رسانههای داخلی بوده چالش بزرگ در برابر فعالیتهایشان بیان میکنند.
مسئولان برخی از رسانههای فعال در بلخ میگویند ادامهی این وضعیت میتواند در درازمدت سبب توقف فعالیت رسانههای باقی مانده نیز شود.
احمدتمیم (مستعار)، مالک یکی از رسانههای محلی در بلخ میگوید: «با توجه به وضعیت موجود فقط چند رسانه باقی ماندهاند که اگر از آنها حمایت نشود احتمال دارد که این رسانههای فعال هم بهدلیل مشکلات مالی بسته شوند.»
مسئول نشرات یکی از رادیوهای محلی در بلخ با انتقاد از محدودیتهای روزافزون طالبان میگوید: «برنامههای ما هر روز بیرنگ میشود. اجازهی نشر صدای زن را نداریم. با اندکترین اشتباه پای استخبارات طالبان رسانهی ما راه پیدا میکند. هیچ انگیزهی برای کار نداریم.»

عکس: شبکههای اجتماعی
وضعیت خبرنگاران در بلخ
پس از بحران برخاسته از تغییر نظام در کشور، خبرنگاران روزگار نه چندان مناسب را سپری میکنند و از آزادیهای گذشته خبری نیست.
برخی از خبرنگاران در بلخ میگویند طالبان در این ولایت هر عملکرد آنان را تحت نظر دارند و آنان اجازهی نشر از شکایتها و انتقادات شهروندان را ندارند. آنان میگویند در صورتی که خبری برخلاف میل این گروه نشر شود، آنان با دشوارهای زیادی روبهرو میشوند.
خبرنگاران با اشاره به چالشها در مورد عدم دسترسی به اطلاعات، نبود مصونیت جانی و مالی و شغلی، نسبت به دورنمای کار خبرنگاری نگران اند و از حکومت خواستار اقدام جدی و عملی اند.
نقیبالله (مستعار)، یکی از خبرنگاران در بلخ میگوید هرچند فضای کار نسبت به سایر ولایتها در این ولایت بازتر است اما با آن هم دست بالای بر نشر مشکلات مردم ندارند.
وی میافزاید: «رییس اطلاعات و فرهنگ هرچند آدم خوب است و از ما حمایت میکند؛ اما باز هم ما نمیتوانیم خبرهای را نشر کنیم که در او فساد اداری، مشکلات امنیتی و سایر موارد منفی به تصویر کشیده شود.»
میلاد رستمی (مستعار)، یکی دیگر از خبرنگاران بلخ در پیوند به وضعیت خبرنگاران میگوید: «رسانهها با مشکلات اقتصادی روبهرو هستند. تعداد زیادی از کارمندان که بیکار شدند یا دست بهکارهای شاقه زدهاند یا مجبور شدند به بیرون از کشور مهاجرت کنند.»
در همین حال مبینه ساعی، مسئول پیشین دفتر نی در شمال میگوید این چالشها تأثیرات عمیقی در راستای اطلاعرسانی داشته است و فضا را برای اطلاعرسانی و چرخش اطلاعات تنگتر کرده است.
اما مسئولان محلی طالبان در بلخ هرچند مسدود شدن فعالیت این رسانهها را تأیید میکنند اما از ایجاد فرصت مناسب برای خبرنگاران و فعالیتهای رسانهای اطمینان میدهند.
مولوی ذبیحالله نورانی، رییس اطلاعات و فرهنگ طالبان برای بلخ میگوید: «ما همیشه بهعنوان یک وکیل مدافع برای پشتیبانی از رسانهها عمل کردیم و همواره تلاش کردیم که رسانهها و خبرنگاران دسترسی به اطلاعات داشته باشند.»
آقای نورانی در تازهترین مصاحبهاش با رسانهها گفته است که براساس فرمان والی طالبان برای این ولایت، کوشش میکنند که هر نهاد یک نفر را بهحیث مسئول روابط عامه یا سخنگو به ریاست اطلاعات و فرهنگ معرفی کنند.

عکس: روزنامه اطلاعات روز
محکمهی غیابی درد تازه برای رسانهها
در اوج محدودیتها علیه رسانههایی که در افغانستان فعالیت دارند، طالبان در غیابت برخی از رسانهها دادگاه برگزار کردهاند و قرار است حکم این دادگاه در مورد رسانههایی که در بیرون از کشور فعالیت دارند صادر شود.
عبدالحق حماد، رییس نظارت بر نشرات رسانهها در وزارت اطلاعات و فرهنگ حکومت سرپرست طالبان گفته است که حکم دادگاه در مورد رسانههایی که از بیرون فعالیت دارند و برای «تخریب نظام» کار میکنند بهزودی ابلاغ خواهد شد.
حماد در گفتوگو با خبرگزاری باختر که تحت کنترل طالبان نشرات دارد، هرچند اسم این رسانهها را یاد نکرده، اما این رسانهها را متهم به تبلیغ علیه نظام، مردم و کشور کرده و گفته است که این رسانهها نظام را تخریب و میان مردم تفرقه ایجاد میکنند.
این تصمیم در حالی مطرح میشود که پس از به قدرت رسیدن طالبان، شمار زیادی از رسانهها که به میل این گروه نشرات نمیدادند فعالیت شان را در بیرون از افغانستان ادامه دادهاند.
با این حال اما فدراسیون خبرنگاران و نهادهای رسانهای افغانستان، محکمهی غیابی مسئولان رسانهها که در بیرون از کشور هستند را غیرشرعی و غیرقانونی بیان کرده است.
این فدراسیون همچنان گفته است که قوانین بینالمللی حقوق بشری نیز محکمهی غیابی را تنها در تضییع حقوق به رسمیت میشناسد.
این فدراسیون گفته که تمامی قوانین افغانستان به جز قوانین نظام کمونیستی، محکمهی غیابی را در موارد ضایعشدن حق مصداقپذیر دانسته و سوءاستفادهی سیاسی از این امر را غیرقانون بیان کرده و میگویند محکمهی غیابی همواره از سوی نظامهای خودکامه بهحیث یک حربهی فشار بر آزادیهای فردی و اجتماعی که نقض حقوق بشر است استفاده میشود.
فدراسیون خبرنگاران و نهادهای رسانهای افغانستان از سازمان ملل متحد و کشورهای جهان خواسته است که جلو اقدامات «خشونتبار» طالبان را بگیرند و نگذارند حقوق جامعه رسانهای افغانستان ضایع شود.
توقف فعالیت رسانهها تنها دامنگیر رسانهها در بلخ نیست. بلکه این چالش در ولایتهای دیگر کشور نیز وجود داشته است.
با این همه نی یا دفتر حمایتکنندهی رسانههای آزاد در تازهترین اعلامیهی خود گفته است که فعالیت ۵۰ درصد از تلویزیونهای افغانستان بهدلیل مشکلات اقتصادی توقف یافته است.
در بخش دیگر اعلامیهی نی آمده است که در کنار رسانههای دیداری، نشرات ۴۸ درصد رادیوها نیز متوقف شده است.