تعداد مجموعی مهاجران افغانستان در پاکستان: ۱,۳۳۳,۷۴۹
نویسنده: میثم الطاف | ترجمه: شریفه عرفانی
زمانی که کابل بدست طالبان سقوط کرد، احد بامیانی [نام مستعار]، خواننده‌ی معروف محلی دریافت که حرفه‌اش می‌تواند سرنوشت مرگ را برایش رقم بزند. برای فرار از این تهدید، با خانواده‌اش سفری پرخطر را در پیش گرفت و به کویته، مرکز ایالت بلوچستان پاکستان گریخت. او با صدایی لرزان از غم و اندوه به من گفت: «چه‌کسی خانه و کاشانه‌اش را ترک می‌کند و به کشور دیگری پناه می‌برد؟ کسانی که جان‌شان در امان نیست، کسانی که دیگر امیدی ندارند.»
بامیانی که در پاکستان به‌عنوان مهاجر ثبت نشده، ممکن است به‌زودی مجبور به ترک کویته شود. دولت پاکستان عملیات گسترده‌ای را برای اخراج پناه‌جویان به راه انداخته است. در سراسر کشور پناه‌جویان اذیت و آزار و دستگیر می‌شوند. این عملیات پس از آن آغاز شد که سرفراز بوگتی، وزیر داخله‌ی پاکستان روز سه‌شنبه (۱۱ میزان) اعلام کرد که اگر یک میلیون و ۷۰۰ پناه‌جوی «غیرقانونی» افغانستانی تا ماه قوس سال جاری پاکستان را ترک نکنند، به اجبار از سوی نهادهای مجری قانون اخراج خواهند شد. اما ظاهرا پولیس پیشاپیش عملیات جمع‌آوری و اخراج پناهندگان را آغاز کرده است.
آغاز این اقدام به معنای پایان مهلت بامیانی است. اگر او را به افغانستان بازگردانند، سرنوشت محتومش تحت حکومت طالبان یا مرگ است یا شکنجه. پس از آن‌که بامیانی افغانستان را ترک کرد، طالبان موسیقی را ممنوع اعلام کردند و آن را «غیراخلاقی و غیراسلامی» خواندند. بسیاری از نوازندگان یا حتا شنوندگان موسیقی، بازداشت، شکنجه و کشته شدند. آلات موسیقی و بلندگوها سوزانده شد. در یکی از موارد، نیروهای طالبان به انستیتوت ملی موسیقی افغانستان، که زمانی حضور نوازندگان جوان و گروه ارکستر زهره، اولین ارکستر زنان در کل کشور، روح هنر را در آن جاری کرده بود، یورش بردند. پیانوها، هارمونیه‌ها، رباب‌ها و سازهای دیگر را به حویلی پشت ساختمان برده و با تبر تکه‌تکه کردند، گویی برای زمستان هیزم می‌شکستند.
با این حال، تهدید تنها متوجه آوازخوانان، موسیقی‌نوازان و سایر هنرمندان نیست. کسانی مانند اسد رحیمی [نام مستعار] که پیش از فروپاشی حکومت در اردوی ملی خدمت می‌کرد، در صورت اخراج از پاکستان از سرکوب طالبان در امان نخواهند بود. با وجود این‌که طالبان مدعی عفو عمومی شده‌اند، صدها نفر از نیروها و مقام‌های سابق امنیتی را بازداشت، شکنجه یا به قتل رساندند. بنابر تحقیقات نیویارک تایمز، رژیم طالبان تنها در هفت ماه اول بدست گرفتن قدرت، بیش از ۴۰۰ نفر از اعضای نهادهای امنیتی سابق را کشته‌اند. بین ۱۵ آگست ۲۰۲۱ تا ماه جون ۲۰۲۳، هیأت معاونت سازمان ملل متحد در افغانستان (یونما) حداقل ۸۰۰ مورد قتل‌های غیرقانونی، دستگیری و بازداشت خودسرانه، شکنجه و بدرفتاری با نیروهای اردوی ملی، پولیس و استخبارات سابق را ثبت کرده است. پسرکاکای رحیمی که در استخبارات سابق کار می‌کرد، یکی از کسانی بود که اعلام عفو عمومی طالبان را باور کرد. اما بنابر گفته‌های رحیمی، پس از بازگشت از ایران بدست طالبان به قتل رسید. او عاجزانه از دولت پاکستان می‌خواهد که تصمیم خود را لغو کند و به آنان اجازه دهد «تا زمانی که راهی برای خروج پیدا کنند، در آرامش به زندگی خود در پاکستان ادامه دهند».
عبدالحق [نام مستعار]، کارمند سابق وزارت دفاع جمهوری سابق، ویزای معتبرش را برگ برنده‌ای برای خود تصور می‌کرد. اما با انقضای مهلت ویزا، او هم به جمع کسانی پیوست که شامل تصمیم جدید دولت می‌شوند. او یکی از هزاران نفری است که در پاکستان منتظر اسکان مجدد در کشورهای غربی، به‌ویژه ایالات متحده هستند. بنابر گزارش آسوشیتدپرس، حدود ۱۵۰ هزار متقاضی برای ویزای مهاجرت ویژه‌ی ایالات متحده (اس‌آی‌وی) و ۲۷ هزار و ۴۰۰ نفر دیگر برای برنامه‌های اولویت پذیرش پناهندگان پی-۱ و پی-۲ ایالات متحده درخواست داده‌اند. در ماه جون، وزارت امور خارجه‌ی ایالات متحده اعلام کرد که از سپتامبر ۲۰۲۱ تنها ۲۴ هزار متقاضی را اسکان داده است.
آمدن به پاکستان برای عبدالحق تا همین حالا هم هزینه‌های روانی و اقتصادی زیادی داشته است. در موج‌های اخیر سرکوب، او دو بار بازداشت شده و با وجود در دست داشتن ویزا و مدارک معتبر ثبت در پولیس، با بدرفتاری پولیس پاکستان مواجه شده است. او با اندوه می‌گوید: «خواب بودم که کسی با خشونت دروازه را باز کرد و وارد خانه شد. من ترسیده بودم و خیال کردم دزد آمده، اما پولیس پاکستان بود. خانه و پیسه‌ام را غارت کردند. آنان مرا کشیده داخل موتری بردند که پر از مهاجران دیگر بود و سپس همه‌ی ما را به حوزه‌ی پولیس بردند. من پس از آن‌که تحت بازجویی آزاردهنده‌ی پولیس قرار گرفتم، آزاد شدم، اما پیسه‌ام را پس ندادند.»
پاکستان چندین دهه می‌شود که میزبان میلیون‌ها پناهنده‌ی افغانستانی بوده که از جنگ، آزار و اذیت و بیکاری در داخل، به کشور همسایه گریخته‌‌اند. به‌گفته‌ی سازمان ملل، در حال حاضر ۳.۷ میلیون پناهنده در سراسر کشور پراکنده هستند که بیش از یک میلیون نفر آنان ثبت شده‌اند و ۸۸۰ هزار نفر تحت قوانین مختلف اقامت‌های قانونی دارند.
با این همه، حضور این شمار از پناه‌جویان افغانستانی برای اسلام‌آباد به اهرم فشاری در برابر دولت کابل تبدیل شده است. مقام‌های پاکستانی اغلب از حضور پناهندگان برای مذاکره بر سر گرفتن امتیاز، درخواست کمک از کشورهای غربی و در صورت لزوم فشار آوردن به کابل استفاده کرده‌اند. برای مثال، در سال ۲۰۱۷، دولت پاکستان برای اخراج دو میلیون پناه‌جوی غیرقانونی افغانستانی دست به کار شد و در مقطعی تهدید کرد که تمام پناهندگان را در بازه‌ی زمانی مشخص اخراج خواهد کرد. هرچند چنین تصمیماتی مهاجران را دچار دردسر کرد و منجر به هزاران دستگیری و بازداشت خودسرانه، مصادره‌ی اموال و در نهایت اخراج شد، اما بسیاری پس از کاهش تنش‌ها همچنان به زندگی خود در پاکستان ادامه دادند.
از ظاهر امر پیدا است که این بار نیز مثل قبل است، هرچند مقیاس و شدت آن به نظر بی‌سابقه می‌آید.
با این وجود، به نظر می‌رسد اخراج گسترده‌ی پناه‌جویان برای اسلام‌آباد به مثابه تاکتیک فشار بر طالبان است که در واکنش از پاکستان خواسته تا در تصمیم «غیرقابل پذیرش» خود تجدید نظر کند. اقدام این بار پاکستان از خشم فزاینده‌ی اسلام‌آباد نسبت به مقام‌های حاکم در کابل سرچشمه می‌گیرد. پاتریسیان گوسمن، معاون مدیر آسیایی دیدبان حقوق بشر، روز پنج‌شنبه (۱۲ اکتبر) گفت: «افغانستانی‌ها در پاکستان مدت‌ها است که در میدان سیاسی به توپ فوتبالی تبدیل شده که بدون کوچک‌ترین توجهی به حقوق‌شان، بین دو کشور ردوبدل می‌شود.»
مقام‌های پاکستانی طالبان را به عدم تمایل به مهار حملات تروریستی برون‌مرزی متهم می‌کنند. گروه‌های شبه‌نظامی در پاکستان، به‌ویژه تحریک طالبان پاکستان (تی‌تی‌پی) که از لحاظ ایدئولوژیکی و عملیاتی با طالبان هم‌سویی دارند، پس از تسلط طالبان بر افغانستان در آگست ۲۰۲۱، جسارت بیشتری یافته‌اند. از آن زمان، حملات این گروه در داخل خاک پاکستان علیه نیروهای امنیتی و غیرنظامیان به میزان قابل توجهی افزایش یافته است. خشونت‌ها در پاکستان در نیمه‌ی اول سال ۲۰۲۳ نسبت به مدت مشابه در سال ۲۰۲۲، ۷۹ درصد افزایش یافته است. بر اساس گزارش مؤسسه‌‌ی مطالعات درگیری و امنیتی پاکستان، پس از نوامبر ۲۰۱۴، در آگست سال جاری بیشترین میزان حملات تروریستی در یک ماه صورت گرفته است. ۹۹ حمله در این ماه صورت گرفت که ۱۱۲ کشته و ۸۷ زخمی بر جای گذاشت.
روابط بین اسلام‌آباد و کابل در اوایل ماه گذشته به‌دلیل درگیری مرگ‌بار در امتداد مرز تورخم و حملات تروریستی شبه‌نظامیان تحریک طالبان پاکستان در همان روز در چیترال، منطقه‌ی مرزی نزدیک افغانستان که منجر به کشته‌شدن چهار سرباز پاکستانی شد، به میزان قابل توجهی رو به تیرگی رفته است. در پاسخ، دولت پاکستان سرکوب مجدد پناهندگان از افغانستان را در شهرهای بزرگ، به‌ویژه کراچی ترتیب داد. هزاران نفر بازداشت و اخراج شدند. با وجود این‌که رویدادهای اخیر اسلام‌آباد را بر آن داشت که با واردکردن حداکثر فشار طالبان را وادار کند تا مخفیگاه‌های تحریک طالبان را مهار کنند و علیه شبه‌نظامیان دست به اقدام بزنند، اما این گروه حاکم بر افغانستان تا اکنون اراده و جسارت چنین عمل را از خود نشان نداده است.
در هفته‌های اخیر پاکستان هدف حملات تروریستی بیشتری قرار گرفت و این موضوع پاکستان را چنان بر سر خشم آورد که در نهایت تصمیم گرفت طرح اخراج اخیر را به اجرا درآورد. بوگتی مدعی است که پناه‌جویان «غیرقانونی» افغانستانی در اعمال تروریستی، معامله‌ی مواد مخدر و سایر جرایم دست دارند. وی ادعا کرد که از ۲۴ حمله‌ی انتحاری در داخل پاکستان از اوایل سال جاری تا اکنون، ۱۴ بمب‌گذاری توسط اتباع افغانستان صورت گرفته است؛ از جمله حمله به هنگوی خیبرپختونخواه در اواخر ماه گذشته.
با این حال، برخلاف دفعات قبل، تا کنون هیچ نشانه‌ای از کاهش فشار بر پناهندگان به چشم نمی‌خورد. به‌باور کارشناسان و منتقدان، عوامل دیگری به جز تیرگی روابط با کابل در این امر دخیل است. پاکستان در حال گذر از بحران‌های اقتصادی و سیاسی است. سرکوب پناهندگان می‌تواند تلاشی باشد برای منحرف‌کردن توجه مردم از مشکلات داخلی. افراسیاب ختاک، سناتور سابق پاکستان، این تصمیم را «تاریک‌ترین فصل» کشورش خوانده و هشدار داده که ادامه‌ی آن منجر به بروز خصومت میان نسل‌های آینده خواهد شد. فرحت‌الله بابر، یکی دیگر از سناتورهای سابق پاکستان نیز تصمیم دولت را «واکنشی از سر خشم» خوانده و آن را مورد انتقاد قرار داده و گفته است که دولت دوباره «برای دستیابی به اهداف دیگر …پاس‌کاری پناهندگان را آغاز کرده است».
شاخص‌های مبهم سرکوب این نگرانی را به‌وجود آورده که تهدید فعلی فقط متوجه پناهندگان غیرقانونی نیست، بلکه افراد دارای مجوزهای قانونی را نیز از آن متأثر خواهند شد. انوارالحق کاکر، نخست‌وزیر موقت پاکستان پیش از اعلام خبر اخراج پناه‌جویان افغانستانی در روز سه‌شنبه گفت: «در مرحله‌ی اول، مهاجران غیرقانونی، در مرحله‌ی دوم، افراد دارای شناس‌نامه‌ی تابعیت افغانستان و در مرحله‌ی سوم، کسانی که دارای مدرک اقامت هستند، اخراج خواهند شد.» به بیان دیگر، پاکستان با نادیده‌گرفتن دارندگان کارت ثبت‌نام (پی‌او‌آر) که از حق حمایت قانونی و اقامت در هر نقطه‌ی این کشور برخوردار اند، علیه سیاست داخلی و تعهدات بین‌المللی خود عمل خواهد کرد.
کمیسیون حقوق بشر پاکستان گفته است که این تصمیم دولت نشانه‌ی «بی‌رحمی» و «کوته‌بینی و تنگ‌نظری» نسبت به امنیت ملی این کشور است. وی افزود: «عاقلانه نیست که آنان [میلیون‌ها پناهنده] را به‌خاطر خطاهای شماری مشخص مورد بازخواست قرار دهیم.»
این کمیسیون از دولت خواسته که این تصمیم را فورا لغو کند و همچنین گفته است که چنین تصمیماتی ناقض قوانین بین‌المللی حقوق بشر است. این نهاد می‌گوید که برای به امضا رساندن کنوانسیون ۱۹۵۱ پناهندگان در مورد وضعیت پناهندگان، که پاکستان هنوز آن را تصویب نکرده، با دولت لابی خواهد کرد. پاکستان پروتکل ۱۹۶۷ را نیز که حقوق پناهندگان را مشخص و به محافظت از آن‌ها کمک می‌کند، امضا نکرده است. در عوض، دولت پاکستان تحت «قانون خارجیان ۱۹۴۶» این کشور با پناهندگان رفتار می‌کند. طبق آن، سازمان‌های مجری قانون اجازه دارند تا پناهندگانی که تحت عنوان «مهاجران غیرقانونی» تعریف می‌شوند را بازداشت و اخراج کنند.
با وجود این‌که پاکستان دو معاهده‌ی بین‌المللی کلیدی را در مورد پناهندگان امضا نکرده، اما ملزم به اجرای اصول گسترده‌تری از حقوق بین‌الملل مانند اصل عدم بازگرداندن است که کشورها را موظف می‌کند به اجبار کسی را به کشوری که در آن با آزار و شکنجه، مجازات و سایر سوءرفتارها مواجه است، بازنگردانند. اسلام‌آباد همچنین به کنوانسیون سازمان ملل متحد علیه شکنجه و سایر رفتارها یا مجازات‌های ظالمانه، غیرانسانی یا تحقیرآمیز که مانع از بازگرداندن امضاکنندگان به کشورهایی می‌شود که با خطرات سوءاستفاده یا رفتار تحقیرآمیز روبه‌رو هستند، متعهد است.
افزون بر آن، این تصمیم پاکستان توافق‌نامه‌ی سه‌جانبه، که بین دولت‌های پاکستان، افغانستان و کمیسیون عالی سازمان ملل متحد برای پناهندگان امضا شده را نقض می‌کند، که بر مبنای آن پناهندگان تنها در صورت داوطلب بودن بازگردانده خواهند شد. بر اساس این توافق‌نامه، در صورتی که مقام‌های این کشور پناهندگان را مجبور به بازگشت به کشورشان کنند، کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل می‌تواند پاکستان را متهم به نقض تعهدات خود کند. کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد و آژانس مهاجرت سازمان ملل متحد (آی‌اوام) در بیانیه‌ای مشترک در هفتم اکتبر، از پاکستان خواستند که حمایت از تمام پناه‌جویان آسیب‌پذیر افغانستانی که به‌دنبال امنیت در این کشور هستند، ادامه دهد. پیش از این، قیصرخان افریدی، سخن‌گوی کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل در پاکستان به خبرگزاری آناتولی گفته بود که این آژانس «خواهان شفاف‌سازی دولت» در مورد این طرح است. افریدی از دولت پاکستان خواست تا «مکانیسمی را به‌وجود آورد که زمینه را برای اخراج‌نشدن افغانستانی‌های دارای حمایت بین‌المللی فراهم کند»، و به دولت کمک کند تا افراد نیازمند به حمایت را ثبت کنند.
بازگشت داوطلبانه‌ی پناهندگان افغانستان از پاکستان از سال ۲۰۰۲ تا اکنون
منبع: کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل
استفان دوجاریک، سخن‌گوی سازمان ملل متحد گفته است که طرح اخراج پاکستان «تحولی نگران‌کننده است» و خواستار بازگشت داوطلبانه و با عزت آن‌ها شد. نادیا رحمان، معاون موقت مدیر منطقه‌ای سازمان عفو بین‌الملل برای تحقیقات در جنوب آسیا نیز با بیان جملاتی مشابه، از دولت پاکستان خواست تا به پناه‌جویان اجازه دهد با عزت و «بدون ترس از اخراج به افغانستان، جایی که آزار و اذیت طالبان منتظرشان است»، زندگی کنند. این سازمان حقوق بشری همچنین از کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل خواست ثبت‌نام متقاضیان پناهندگی را تسریع کند و از جامعه‌ی بین‌المللی خواست تا به «وعده‌های اولیه‌ی خود مبنی بر ارائه‌ی حمایت» از پناه‌جویان افغانستانی عمل کند.
پی‌آمدهای این سرکوب برای پناه‌جویان مانند بامیانی، خواننده‌ی محلی کاملا روشن است. این افراد اگر به اجبار بازگردانده شوند، از خشونت طالبان در امان نمی‌مانند. مسلما تنها خواننده‌ها در معرض خطر نیستند. سربازان، قضات، روزنامه‌نگاران، هنرمندان، مدافعان حقوق بشر و مهاجران اقتصادی نیز در میان پناه‌جویان ثبت‌نشده هستند. گروه‌های دیگری نیز هستند که طالبان با آن‌ها سر ستیز دارند، از جمله هزاره‌های شیعه و جامعه‌ی دگرباشان جنسی.
سمیه خوروانی، دختری هزاره، عضوی از گروه اتنیکی و مذهبی بومی افغانستان است که در طول تاریخ از سوی حکمران‌ها و گروه‌های متفاوت، به‌شمول طالبان تحت تبعیض سيستماتيک، آزار و اذیت و کشتار هدفمند قرار گرفته‌اند. خوروانی اکنون به همراه ۵۰۰ خانواده‌ی هزاره دیگر در یک کمپ پناهندگان در اسلام‌آباد زندگی می‌کند که به امکانات اولیه مانند آب آشامیدنی سالم دسترسی ندارند. اخراج به معنای خطر قریب‌الوقوع برای او است که جنسیت‌اش درجه‌ی آسیب‌پذیری‌اش را بالاتر هم می‌برد. در دو سال گذشته، طالبان زنان را از زندگی اجتماعی حذف و دسترسی آنان به تحصیل، اشتغال و دیگر آزادی‌های اولیه را ممنوع کرده‌اند.
او در فیلمی مستند می‌گوید: «به‌باور آنان (طالبان)، عقاید ما غلط است و ما مسلمان نیستیم. وقتی به مکتب رفتیم، ما را منفجر کردند. به مسجد که رفتیم، باز هم منفجرمان کردند …صلح برای مردم هزاره معنایی ندارد. به همین خاطر ما دیگر نمی‌توانستیم آن‌جا زندگی کنیم. به‌خصوص برای زنان زندگی دیگر ممکن نیست. ما می‌توانستیم به مکتب باز گردیم، اما باز هم منفجر می‌شدیم.»
افرادی مانند جمعه‌خان هم از جمله کسانی هستند که ترس از بازگردانده‌شدن دارند. آنان بیش از افغانستان، پاکستان را وطن خود می‌دانند. خان مصروف تجارت کالا در کراچی است. به او هشدار داده شده که مثل قبل آزادانه بیرون از خانه گشت نزند و سعی کند به بازار نرود. او، مردی میان‌سال با هشت عضو خانواده، جزو آن عده از پناهندگان افغانستانی است که نسل‌ها است بدون مدرک در پاکستان زندگی می‌کنند. او می‌گوید: «من در پاکستان به دنیا آمدم. پدر و مادر و پدرکلان و مادرکلانم هم این‌جا به دنیا آمدند. من این‌جا کار و بار دارم. چطور به کشوری برگردم که هیچ چیز از آن نمی‌دانم؟»
قصه‌ی جمعه‌خان یکی از هزاران روایت پناه‌جویان افغانستانی است که سیاست‌های فشار بر مهاجر در منطقه آنان را از زندگی با عزت محروم کرده است. با وجود چندین دهه زندگی پربار، صدها هزار نفر هنوز مجوز اقامت قانونی ندارند.
افزون بر پاکستان، ایران، همسایه‌ی غربی افغانستان نیز سرکوب پناه‌جویان را آغاز کرده است. ویدیوهایی از ضرب‌وشتم و تحقیر کارگران هر روز در شبکه‌های اجتماعی دست‌بدست می‌شود. یکی از این ویدیوها که صحت و مکان آن به تأیید بی‌بی‌سی رسیده، پناه‌جویی را نشان می‌دهد که زیر ضربات گروهی از ایرانیان تهدید می‌شود که ایران را فورا ترک کند. در ویدیوی دیگری، یک کارگر ساختمانی می‌گوید که در افغانستان کارش با قلم بود و حالا بیل بدست است. آن مرد در ادامه می‌گوید این یعنی در افغانستان امروز «من حتا نمی‌توانم بیل بدست بگیرم و کار کنم». روزنامه شرق ایران در هشتم میزان گزارش داد که یک باند موتورسایکل‌سوار با نقاب بر چهره و چاقو در دست، در قاسم‌آباد، محله‌ای در ۱۵ کیلومتری غرب تهران، دست به آزار و اذیت مهاجران افغانستانی زدند، از جمله شیشه‌های دکان‌های‌شان را شکستند و پول‌های‌شان را به سرقت بردند.
در ایران، جایی که سال‌ها است میلیون‌ها افغانستانی در آن سکونت دارند، پناهندگان بدون مدرک برای دسترسی به خدمات آموزشی، صحی، بانکی و مخابراتی با مشکل مواجه‌اند. حتا کسانی که اقامت قانونی دارند، پس از دهه‌ها زندگی در ایران اجازه‌ی خرید ملک ندارند. کسانی که قصد خرید ملک دارند، مجبور می‌شوند سند مالکیت را به‌نام یک شهروند ایرانی بزنند. بر اساس مصوبه‌ی شورای عالی امنیت ملی ایران، اتباع افغانستان در ۱۶ ولایت از ۳۱ ولایت ایران اجازه‌ی زندگی ندارند.
بر اساس گزارش دفتر کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد، حدود ۴.۵ میلیون نفر افغانستانی در ایران زندگی می‌کنند. مقام‌های ایرانی می‌گویند که شمار آنان به بیش از پنج میلیون نفر می‌رسد. حداقل یک میلیون نفر از آنان پس از بحران سیاسی آگست ۲۰۲۱ که طالبان را بر سر قدرت بازگرداند، وارد ایران شده‌اند، درحالی‌که وزارت داخله‌ی ایران می‌گوید تعداد پناه‌جویان افغانستانی پیش از سال ۲۰۲۱، ۲.۵ میلیون نفر بوده است. سازمان ملل می‌گوید که تقریبا نیم‌میلیون نفر از ۴.۵ میلیون نفر پناه‌جو فاقد مدرک هستند. این رقم بسیار کم‌تر از ۱.۷ میلیون نفر مهاجر غیرقانونی مقیم پاکستان است. احتمالا تعداد پایین‌تر مهاجران افغانستانی در ایران به‌دلیل نرخ بالای اخراج شان از آن کشور باشد. به گزارش آژانس پناهندگان سازمان ملل، ۶۵ درصد از کسانی که پس از فروپاشی دولت قبلی در افغانستان به ایران رفته بودند، اخراج شده‌اند. مقام‌های ایرانی در آگست گذشته گفتند که حدود ۲۲۴ هزار پناه‌جو را در سال ۲۰۲۳ از افغانستان اخراج کرده‌اند که به معنای افزایش ۱۵ درصدی اخراج نسبت به سال ۲۰۲۲ است. در برخی گزارش‌ها این ارقام تا ۲۵۰ هزار اعلام شده است.
با این وجود، پناهندگان فرصت‌هایی را نیز برای کشور میزبان فراهم می‌کنند. در ایران بخش بزرگی از صنعت ساخت‌وساز را کارگران افغانستانی با دستمزدهای ناچیز پیش می‌برند. کارشناسان و مقام‌های ایرانی اذعان دارند که حضور آنان به نفع اقتصاد کشورشان است. به گزارش روزنامه اعتماد ایران، ۴۳ درصد از مهاجران افغانستانی کارگران ساختمانی هستند و ۱۸ درصد نیز خیاط و کشاورز.
پناهندگان افغانستان در ایران (تعداد کل: ۲,۶۰۰,۰۰۰)
منبع: کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل
اما مهاجران افغانستانی در ایران تنها در این زمینه‌ها فعالیت ندارند. مهاجران رفته‌رفته در پی اهداف متنوع‌تری به ایران می‌آیند. بیش از ۲۵ هزار دانشجوی افغانستانی در دانشگاه‌های ایران مشغول به تحصیل اند و ۶۷۰ هزار نفر نیز جذب مکاتب ایران شده‌اند. اما مهاجران افغانستانی در این زمینه‌ها نیز با محدودیت‌هایی مواجه‌اند. هرچند این فرصت‌ها نیز محدودیت‌های خودشان را دارند. اتباع افغانستان اجازه‌ی تحصیل در رشته‌های علوم، فناوری، انجنیری و ریاضیات مانند فیزیک هسته‌ای، انجنیری کیمیا و هیچ کدام از رشته‌های مرتبط با رشته‌های هوافضا را ندارند.
افرادی نیز به‌خاطر فرصت‌های سرمایه‌گذاری و فعالیت اقتصادی به ایران آمده‌اند. وضعت بی‌ثبات سیاسی در داخل منجر به فرار سرمایه‌ها شده و بسیاری‌ها ایران را مقصدی برای سرمایه‌گذاری امن می‌دانند. یکی از وزیران دولت ایران اخیرا گفت که مردم افغانستان «بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاران خارجی در ایران» هستند. آنان بین ۳۰۰ هزار تا پنج میلیون دالر در ایران سرمایه‌گذاری کرده‌اند. با توجه به نرخ تورم ۴۰ تا ۶۰ درصدی گزارش‌شده در طول سال ۲۰۲۳، این سرمایه‌ها مقادیر قابل توجهی هستند، به‌ویژه وقتی که بر نرخ ریال ایران محاسبه شوند.
ایران نیز مانند پاکستان بحران اقتصادی عمیقی را از سر می‌گذراند. ادامه‌ی تحریم‌ها اثرات بحرانی پیچیده و چندبعدی را در این کشور تشدید کرده است، از جمله تورم بالاتر، گران‌ترشدن کالاها و محدودیت‌های مالی. حامیان اخراج پناه‌جویان، عمدتا از حامیان دولت ابراهیم رییسی، رییس‌جمهور ایران، استدلال می‌کنند که میلیون‌ها پناهنده فشار زیادی بر اقتصاد بحران‌زده‌ی ایران وارد کرده است. با این حال، منتقدان دولت می‌گویند که دولت تلاش دارد شمار پناهندگان را دستاویزی برای تأثیرگذاری بر نتایج انتخابات قرار دهد، کاری شبیه استفاده‌ی ابزاری اردوغان از جمعیت مهاجران سوری در ترکیه.
اگرچه موج سرکوب کنونی در ایران و پاکستان یکی از شدیدترین امواج اخیر است، اما پناهندگان تنها با این مشکلات دست‌وپنجه نرم نمی‌کنند. وضعیت اسفبار پناهندگان افغانستانی پی‌آمدهای تقریبا پایان‌ناپذیر بحران سیاسی سال ۲۰۲۱ را نشان می‌دهد که در نتیجه‌ی آن کشورشان در دست گروهی قرار گرفت که مردم خود را شکار می‌کند. حتا اگر دولت‌های تهران و اسلام‌آباد تصمیم خود مبنی بر اخراج پناهندگان را لغو کنند، رنج این مردم ادامه خواهد یافت و میلیون‌ها جوان، به‌ویژه زنان و دختران، از فرصتی داشتن زندگی با عزت در داخل و خارج از کشور محروم می‌مانند.