عابر شایگان-هرات
کیلومترها دورتر از مرکز شهر هرات، در وسط کوچه‌ی خاکی و خلوتی قرار دارد. اما برخلاف ظاهر کوچک و محقرش، پرشور و مزدحم است. در یک اتاق بدون امکانات کم‌از کم ۶۰ تا ۷۰ نفر روی فرش‌های کهنه نشسته‌اند. از کودکان ده ساله تا زنان ۵۰ – ۶۰ ساله، از دور و نزدیک این‌جا آمده‌اند. هدف یک چیز است: آموزش. از خواندن و نوشتن گرفته تا آموزش مهارتهای خیاطی، خطاطی، بافتنی و روبان دوزی.
دست‌کم ۱۱۰۰ نفر، همه روزه زیر این سقف گردهم می‌آیند؛ با امکانات کم و انگیزه‌ی زیاد. همه هم راضی‌اند از این فرصت آموزشی که به‌طور رایگان برای‌شان فراهم شده است. «سیدآباد» تنها محله‌ی دور افتاده در هرات است که مرکز سوادآموزی دارد. آن‌هم مرکزی که غیرانتفاعی است و یکی از باشندگان این محله آن را ایجاد کرده است.
نرگس ۱۵ سال دارد. به‌دلیل ناتوانی مالی هنوز از رفتن به مکتب محروم بوده است. حالا ۳ ماه می‌شود که این‌جا خواندن و نوشتن یاد می‌گیرد: «من خیلی خوشحالم که این‌جا درس می‌خوانم. حالا می‌توانم هم نوشته کنم و هم بخوانم. آدم بی‌سواد مثل یک کور است».
گل‌بخت ۵۰ ساله هم، هم‌صنفی نرگس است. هر روز این‌جا می‌آید تا دیگر مثل زنان بی‌سواد زندگی نکند. دست‌کم بتواند تابلوها را بخواند و یا شماره‌ی تلفن فرزند و همسرش را بگیرد: «ما در کوهستان زندگی می‌کدیم. اُن‌جه درس و مکتب نبود. تمام عمر ما دَ کار و غم و بدبختی گذشت. از وقتی این‌جه (هرات) آمدیم فامیدم که درس و سواد خوب است. حالی چند ماه می‌شه که این‌جه درس می‌خوانم. خیلی بریم خوب شده. شماره‌ی تلفن و سیاهی(نوشته) را می‌تانم بخوانم».
نزدیک به ۲ سال از فعالیت این نهاد آموزشی می‌گذرد. در این عمر کم خود توانسته از خیلی مرکزها و نهادهای آموزشی دیگر پیشی بگیرد. از جمله، کسب عنوان بهترین نهاد آموزشی از سوی ریاست عدلیه‌ی هرات و داشتن ۱۱۰۰ دانش‌آموز در یک فضای محقر با امکانات اندک.
این نهاد را یک خانم که خود دانشجوی اقتصاد است، به‌راه انداخته است. محرومیت، نبود خدمات آموزشی گسترده، نیازمندی زنان به حمایت و توانمندسازی آن‌ها، ضمیره نبیزاده را بر آن داشته تا «نهاد هدایت نور» را در یکی از حاشیه‌های دورافتاده‌ی هرات تاسیس کند.
خانم نبیزاده می‌خواهد که خدمات سوادآموزی در سطح افغانستان گسترش یابد. تا حالا او توانسته دو شعبه‌‌ی دیگر این نهاد را در جبرییل و پل پشتون افتتاح کند. تمرکز او عمدتا بر مناطق محروم و دورافتاده است.
راضیه علوی یکی از ۵۰ فارغ‌شدگان این مرکز است که حالا منحیث استاد در این نهاد فعالیت دارد. او می‌گوید از وقتی در این‌جا آمده، وضع زندگی‌اش خیلی فرق کرده است: «علاوه بر پولی که بابت استادی از این‌جا می‌گیرم، ماهانه ۲ تا ۳ هزار افعانی از بابت فروش روبان درآمد دارم. هم کمک‌خرج خانه را می‌دهم و هم خرج مکتبم را می‌پردازم».
کسادی بازار صنایع دستی
زنانی که در این مرکز سرگرم آموزش‌اند، با چالش‌های بسیاری نیز روبه‌رویند. کسادی بازار صنایع دستی، از جمله چالش‌های اساسی در برابر فعالیت‌های اقتصادی زنان در هرات به‌شمار می‌رود. خانم نبیزاده می‌گوید: آن شمار از زنانی که در این مرکز، مهارتهای خیاطی، بافتنی و روبان‌دوزی را یاد گرفته‌اند، کالاهای دست‌سازشان فروش نمی‌رود.
او برای نمونه ۵۰ قاب روبان‌دوزی تزیینی را نشان می‌دهد که برای ساخت هر قاب آن نزدیک به ۲۰۰ افغانی هزینه شده اما کسی حاضر نیست در بدل ۳۰۰_ ۴۰۰ افغانی آن را خریداری کند.
به نظر می‌رسد که مهم‌ترین چالش در برابر فعالیت اقتصادی زنان در هرات، فضای مردسالارانه‌ی بازار و عدم برخورداری زنان از مهارتهای بازاریابی است. کارشناسان مسایل زنان در هرات می‌گویند که عدم توان رقابت زنان با مردان در فعالیت‌های اقتصادی، بخشی از چالش زنان تجارت‌پیشه در این عرصه است. عزیزه خیراندیش می‌گوید که زنان توان سرمایه‌گذاری کلان را ندارد و همچنان ظرفیت پایین زنان در عرصه‌ی تجارت، بخشی از این مشکل است. این کارشناس امور زنان همچنان معتقد است که وجود کالاهای مشابه با کیفیت و قیمت پایین، سد راه رشد صنایع دستی زنان شمرده می‌شود. به نظر او راه برون‌رفت از این چالش، حمایت دولت از زنان تجارت‌پیشه و زمینه‌سازی برای رشد صنایع دستی است.
استقلال مالی زنان و تاثیر آن در کاهش خشونت
وابستگی مالی زنان به مردان و همچنان استقلال مالی آن‌ها، دو عامل تاثیرگذار در افزایش و کاهش پدیده‌ی خشونت علیه زنان است که کارشناسان امور زنان به آن اعتقاد دارند. به گفته‌ی خانم خیراندیش، به هر میزانی که زنان از استقلال مالی برخوردار باشند، به همان پیمانه هم از خشونت علیه آن‌ها کاسته می‌شود: «کسی که نان می‌دهد، فرمان می‌دهد. زمانی که زنان همانند مردان بیرون از خانه کار کنند و درآمد داشته باشند در موقعیت برابر با مردان قرار می‌گیرند و از حق انسانی برابر با مردان هم برخوردار می‌شوند».
او می‌گوید که برای خشونت‌زدایی و توانمندسازی زنان، دولت و نهادهای حامی زنان، زمینه‌های کار دوامدار را فراهم سازند. این کارشناس امور زنان می‌گوید که تا هنوز دولت و نهادهای توانمندسازی زنان، پروژه‌یی و مقطعی کار کرده‌اند و به همین دلیل دست‌آورد چشم‌گیری هم نداشته‌اند.
با این‌همه، خانم نبیزاده می‌گوید که هدف‌اش از تاسیس نهاد هدایت نور، استقلال مالی زنان است. به‌باور او با افزایش استقلال مالی زنان، خشونت علیه آن‌ها هم کاهش می‌یابد.
استقبال زنان از مراکز سوادآموزی
بر اساس آمار مدیریت سوادآموزی در هرات از مجموع ولسوالی‌های پانزده‌گانه‌ی این ولایت در ۱۰ ولسوالی، مراکز سواد آموزی فعالیت دارند. اما در ولسوالی‌های فارسی، کشک‌کهنه، ادرسکن و شیندند به‌دلیل ناامنی و محدویت‌های اجتماعی، مراکز سوادآموزی فعالیت ندارد. طبق آمار این اداره نزدیک به نهُ هزار و ۵۰۰ سوادآموز در ۱۲۰ مرکز سوادآموزی در شهر و اطراف هرات، مصروف آموزش‌اند. در این میان، حضور و اشتیاق زنان نسبت به مردان در عرصه‌ی سوادآموزی چشم‌گیر بوده است. با این‌هم خانم خیراندیش، کارشناس امور زنان می‌گوید که این کافی نیست و برای محو بی‌سوادی باید جنبش سوادآموزی و آگاهی‌دهی از طریق رسانه‌ها و مسجدها راه‌اندازی شود. او تاکید می‌کند که هنوز هم سنت‌ها و عرف‌های دست‌وپا گیر اجتماعی در برابر سوادآموزی زنان قرار دارد: «من به ده‌ها مورد دختران و زنانی برخورده‌ام که به‌طور پنهانی و بدون اطلاع خانواده‌های‌شان به مراکز سوادآموزی می‌روند. درس خواندن زنان در افکار عمومی هنوز هم به‌عنوان یک تابو مطرح است و مردان فکر می‌کنند که اگر زنان درس بخوانند فاسد می‌شوند».
مدیریت سوادآموزی در دو بخش سوادآموزی و سواد حیاتی فعالیت می‌کند. در بخش سوادآموزی افراد ۱۵ تا ۶۰ ساله می‌توانند شرکت کنند و پس از آموختن سواد ابتدایی، شامل بخش سواد حیاتی می‌شوند. بعد از فراغت از این مرحله که از صنف چهارم تا صنف دوازدهم را در بر می‌گیرد، دانش‌آموزانی که معیارهای راه‌یابی به امتحان کانکور را داشته باشند پس از موفقیت در امتحان کانکور، وارد دانشگاه می‌شوند.
مدیریت سوادآموزی در هرات با مشکلاتی نیز مواجه است. از جمله نبود بودجه‌ی کافی، نبود ساختمان برای سوادآموزان، ناآگاهی مردم از اهمیت سواد و کوتاه بودن دوره‌های سوادآموزی.