فقط 133 روز تا برگزاری انتخابات پارلمانی و شوراهای محلی باقی مانده است. با گذشت هر روز این فاصله‌ی زمانی کمتر می‌شود و نبض نامزدان انتخابات بیشتر می‌زند. رقابت‌ها میان هزاران نامزد از همین حالا وارد فضای مجازی هم شده است.
براساس آمار وزارت مخابرات و فنآوری اطلاعات از 29.7 میلیون شهروند افغانستان حدود 8 میلیون تن آن به شبکه‌ی جهانی انترنت دسترسی دارند. سائر زلاند، سخنگوی این وزات می‌گوید که رقم کاربران انترنت در افغانستان از حدود شش میلیون در سال 95 به هشت میلیون در سال 97 افزایش یافته است. به گفته‌ی او دامنه‌ی استفاده از انترنت حالا به 25 ولایت کشور گسترش یافته است.
این که 8 میلیون کاربر از جمع 14 میلیون رای‌دهنده‌ی احتمالی بر فضای انتخابات، میزان اشتراک مردم و چگونگی برگزاری آن، چه نقشی و تاثیری خواهد گذاشت، تا هنوز مشخص نیست. در این گزارش تاثیرگذاری و نقش‌آفرینی رسانه‌های اجتماعی در انتخابات 28 میزان با کارشناسان حوزه‌ی فنآوری‌های‌نوین ارتباطی و شبکه‌های اجتماعی بررسی شده است.
در انتخابات‌های گذشته افغانستان، شبکه‌های اجتماعی نقشی چندانی در روند انتخابات نداشته است. حالا کارشناسان فنآوری‌های‌نوین ارتباطی و فضای مجازی معتقدند که به‌دلیل افزایش کاربران انترنت در افغانستان و روی آوردن جوانان به کارزارهای انتخاباتی، فضای مجازی نقش تاثیرگذارتری در انتخابات پیشرو خواهد داشت.
رسانه‌های اجتماعی و نقش آن در انتخابات
فیصل کریمی، استاد رسانه‌های‌نوین در دانشگاه هرات می‌گوید که رسانه‌های اجتماعی در افغانستان رفته-رفته به‌عنوان گفتمان مسلط رسانه‌ای و تبلیغی تبدیل می‌شوند و انتخابات‌های پیشرو را به‌شدت تحت تاثیر قرار می‌دهند: «رسانه‌های اجتماعی روند کارزارهای انتخاباتی را تسه‌یل می‌بخشد و نامزدان و رای‌دهندگان را بیش از هر زمانی دیگر به هم نزدیک می‌کند. خلاهای موجود در مدیریت انتخابات را شناسایی و نیز تقلب‌های انتخاباتی را نیز بیشتر افشا می‌کند. رای دهندگان در بستر رسانه‌های اجتماعی برای انتخابات بهتر و شفاف‌تر نقش دیدبانی قوی دارند.»
او معتقد است: از آنجایی که خود وب، رسانه‌ی دموکراتیک و مردم‌محور است، زمینه‌ی تغییر در رفتارهای انتخاباتی نامزدان و رای‌دهندگان را فراهم کرده و در مجموع نگاه سنتی به‌انتخابات را به‌چالش کشیده است.
همین‌طور احمد شجاع،سر دبیر جریده علمی سیاست گذاری عمومی دانشگاه جورج تاون می‌گوید که فضای مجازی و رسانه‌های اجتماعی در انتخابات پارلمانی نسبت به‌انتخابات شوراهای محلی نقش برجسته‌تر و تاثیرگذاری بیشتری خواهد داشت. او استدلال می‌کند که سازمانده‌ی رای‌دهندگان برای شوراهای محلی بیشتر در سطح قریه و قبیله انجام می‌پذیرد و بنا به‌کمسوادی و در دسترس نبودن انترنت، رسانه‌های اجتماعی نقشی ناچیزی خواهد داشت. اما در انتخابات پارلمانی به‌دلیل گسترگی حوزه‌ی انتخاباتی و دسترسی شهروندان در مراکز شهرها به انترنت، این رسانه‌ها نقش پررنگ‌تری خواهد داشت.
نامزدان جوان و میزان موفقیت در انتخابات
با توجه به اینکه این روزها، نامزدی در انتخابات و راه‌یافتن در پارلمان و شوراهای محلی، برای جوانان مضمون داغی شده است، احتمال می‌رود که پارلمان آینده نسبت به دوره‌های قبل آن، جوانتر خواهد شد. اما این که جوانان مشتاق و با پایگاه اجتماعی ضعیف‌تر از حریفان سنتی، چقدر شانس برنده‌شدن در انتخابات را خواهند داشت، پیش‌بینی سختی نیست.
نعیم گلستان، جامعه‌شناس می‌گوید که تکلیف جامعه‌ی رای‌دهندگان افغانستان از حالا روشن است؛ رای‌ها نخست بر پایه قوم، ولایت، جنس، قریه و قبیله ریخته می‌شود و سپس معیارهای تعهد، تخصص، برنامه و سن سنجش می‌شود.
به باور او، نامزدان جوانی که با تکیه بر شمار «پسند، کامنت و اشتراک‌گذاری» نگاره‌های‌شان در رسانه‌های اجتماعی پا به میدان کارازهای شدید انتخاباتی گذاشته، شانس موفقیت چندانی در انتخابات نخواهند داشت: «ببینید جوانانی که در شبکه‌های اجتماعی پای پست‌های شان لایک بیشتری دریافت می‌کنند به این معنا نیست که به همان میزان رای هم دریافت خواهند کرد. اصلا حساب لایک با حساب رای کاملا جدا است. از طرفی میزان تعهد مخاطبان در فضای مجازی تا فضای واقعی از هم متفاوت است.»
فیصل کریمی، استاد رسانه‌های نوین در دانشگاه هرات با تکیه بر این که رسانه‌های اجتماعی در موفقیت نامزدان در انتخابات بیشتر کشورها نقش اساسی داشته، می‌گوید که این الگو در انتخابات پیشروی پارلمانی افغانستان نیز تکرار خواهد شد. «با توجه بهسنتی‌بودن و ارباب‌سالاری در بیشتر بخش‌های افغانستان، نباید انتظار داشت فضای رسانه‌های اجتماعی خیلی بهتر از فضای واقعی جامعه باشد. از آنجایی که کاربران رسانه‌های اجتماعی در افغانستان بیشتر جوانان هستند، امیدواری وجود دارد تا جوانان از طریق رسانه‌های اجتماعی شناخت بهتری از نامزدان پیدا کنند و براساس شناخت، تخصص و پیشینه‌ی مناسب نامزدان به‌آنان رای بدهند.»
رسانه‌های اجتماعی و کارزارهای انتخاباتی
به باور آقای گلستان، در انتخابات پیشرو در یک نگاه کلی‌تر دو گروه جوانان آرمانگرا با پایگاه اجتماعی ضعیف‌تر اما فعال در رسانه‌های اجتماعی و رقیبان سنتی، با پایگاه مستحکم‌تر اما محافظه‌کار بیش از همه باهم رقابت خواهند کرد. به گفته‌ی او در این میان با توجه به جامعه‌ی سنتی رای‌دهندگان، جوانان هم‌چنان شانس برنده‌شدن‌شان کمتر و در مقابل رقیبان سنتی دست بالاتری خواهند داشت. «هر چند به‌طور کلی نمی‌توان حکم کرد که چه گروه‌ی موفق‌تر خواهند بود. زیرا مردم دریافته‌اند که به نامزدانی که در دوره‌های قبلی پارلمان رای داده‌اند، کارکرد قابل قبولی نداشته و ممکن است این بار به جوانان اعتماد کنند. اما هر چه باشد، انتخابات پیشرو، برای نامزدان و رای‌دهندگان، آزمونی سختی خواهد بود.»
آقای کریمی، می‌گوید که رسانه‌های اجتماعی از لحاظ تبلیغاتی فرصت‌های بی‌نظیری برای نامزدان فراهم کرده است. «تبلیغ در رسانه‌های اجتماعی در بسا موارد رایگان است و هزینه‌های کارزارهای انتخاباتی را به‌شدت کاهش می‌دهد و این تبلیغ می‌تواند هدفمند و اثرگذار باشد. به‌نظر من نامزدان جوان و مستقل تلاش خواهند کرد که تبلیغات شان را در رسانه‌های اجتماعی متمرکز کنند اما این کافی نیست زیرا دسترسی مردم به رسانه‌های اجتماعی در افغانستان کم‌رنگ است و دوامدار نیست.»
در کنار تمام مزیت‌های کارزار در فضای مجازی، قابل اعتماد نبودن و موثق نبودن اطلاعات، یکی از ضعف‌های بزرگی رسانه‌های اجتماعی است که کارشناسان این حوزه را نگران کرده است. آقای کریمی می‌گوید: در روندهای حساسی مثل انتخابات، شایعات و انگ‌زنی‌ها در رسانه های اجتماعی بیشتر منتشر می‌شود و ممکن است هم رای‌دهندگان و هم نامزدان با اشتراک‌گذاری چنین محتویاتی شخصیت نامزدان دیگر را ناجوان‌مردانه تخریب کنند که در چنین شرایطی آثار منفی این شایعات و خبرهای جعلی به‌آسانی از بین برده نخواهد شد.
احمد شجاع، معتقد است که در فضای مجازی به‌دلیل پایین‌بودن سطح دانش رسانه‌ای کاربران، شایعات شورانگیز، زودتر در میان مردم پخش می‌شود و از آنجا در فضای حقیقی سرایت می‌کند، این می‌تواند به‌عنوان یک چالش مطرح باشد. او می‌گوید این امر می‌تواند تاثیرهای احتمالی نامناسبی را در پی‌داشته باشد.
به باور او، راه حل این چالش، افزایش سطح سواد رسانه‌ای کاربران و برخورد مسوولانه‌ی ستادهای انتخاباتی است.
آقای شجاع استدلال می‌کند که به‌علت وخیم‌تربودن وضعیت امنیتی در انتخابات پیشرو، کارزارهای انتخاباتی در فضای واقعی محدودتر شده و نامزدان به کارزار در فضای مجازی رو خواهند آورد.
رسانه‌های اجتماعی و تاثیر آن بر میزان اشتراک رای‌دهندگان
فیصل کریمی معتقد است که رسانه‌های اجتماعی میزان و نحوه‌ی مشارکت سیاسی مردم را دگرگون کرده و این تاثیر کم‌نظیر رسانه‌های اجتماعی بر روندهای سیاسی در همه جوامع محسوس است. به گفته‌ی او رسانه‌های اجتماعی شکل و ماهیت انتخابات را تحت تاثیر قرار داده اما در افغانستان به‌دلیل پایین‌بودن میزان دسترسی شهروندان به انترنت، نقش پررنگی در مشارکت سیاسی شهروندان نخواهد داشت.
آقای شجاع می‌گوید که نسبت به‌سال 2014، امسال دسترسی به‌انترنت و استفاده از آن در میان شهروندان افغانستان عمومیت بیشتری یافته و از طرفی هم قیمت آن چندین برابر کاهش یافته که این خود شهروندانی بیشتری را در معرض تبلیغات انتخاباتی قرار می‌دهد و انگیزه‌ی آنها را برای شرکت در انتخابات افزایش خواهد داد و در مقابل اهمیت فضای مجازی را بیشتر خواهد کرد.
رسانه‌های اجتماعی و شفافیت انتخابات
در انتخابات‌های گذشته‌ی افغانستان، رسانه‌های اجتماعی آن چنان نقش برجسته‌ای در این روند نداشته که از آن به‌عنوان مثال نام برد. هر چند نمونه‌های از دادخواهی در فضای مجازی در جریان انتخابات سال 2014 شکل گرفت؛ از جمله جنبش ضد تقلب پس از انتخابات ریاست جمهوری 1393. آقای کریمی بر این باور است که در انتخابات پیشرو چنین جنبش‌هایی با انسجام و قدرت بیشتری پا به میدان خواهند گذاشت: «رسانه‌های اجتماعی می‌تواند، تقلب‌ها را شناسایی و چهره‌هایی را که با سوءاستفاده در تلاش مهندسی انتخابات هستند، معرفی کند. این رسانه‌ها ظرفیت‌های فوق‌العاده‌ای برای دیدبانی بهتر انتخابات دارند. از همین اکنون که هنوز پیکارهای انتخاباتی شروع نشده، ما می‌بینیم رسانه‌های اجتماعی تاثیر مثبتی به روند نصب برچسب بر شناسنامه‌ها گذاشته‌اند و خلاهای موجود در این روند را برجسته و عملکرد ضعیف مدیران انتخابات را زیر پرسش می‌برند و در نهایت سبب تغییر در تصمیم‌های کمیسیون انتخاباتی شده اند.»
او متقعد است که افزایش نقش دیدبانی کاربران رسانه‌های اجتماعی و نیز افشای تقلب‌های انتخاباتی از سوی کاربران کمک می‌کند تا انتخابات شفاف‌تر باشد.
احمد شجاع، سر دبیر جریده علمی سیاست گذاری عمومی دانشگاه جورج تاون می‌گوید که هر رای‌دهنده با استفاده از این رسانه‌ها می‌تواند به‌عنوان یک ناظر انتخاباتی عمل کند: «با استفاده از رسانه‌های اجتماعی، می‌توان گزارش لحظه به‌لحظه را از تمامی مراکز رایدهی در سرتاسر کشور به‌شکل آنی بدست آورد.» آقای شجاع که در جریان انتخابات ریاست جمهوری سال 2014 یکی از مدیران نهاد موسوم به «امپشن افغانستان» بوده، می‌گوید که همراه با شبکه‌ی وسیع این نهاد برای نخستین بار در افغانستان از طریق رسانه‌های اجتماعی از روند انتخابات نظارت کرده و موثریت خوبی هم داشته است. «با استفاده از رسانه‌های اجتماعی می‌توان این گونه گزارش‌ها را از مراکز رایدهی تمام ولایت‌های افغانستان جمع آوری کرد. در ضمن، نهاد امپشن وبسایتی را به‌راه انداخته بود که با استفاده از آن رای‌دهندگان می‌توانستند نزدیک‌ترین مرکز رای‌ده‌ی‌شان را پیداکنند. مثل این دو برنامه، روش‌های بی‌شمار دیگر وجود دارد که با استفاده از آن انتخابات شفاف‌تر و آزادانه‌تر برگزار کنیم.»