گل‌بیگم (نام مستعار) 27 ساله از ولایت بغلان، یکی از هزاران زنی است که در وضعیت بی‌سرنوشتی قرار دارد و بیش از چهار سال است که با کودک پنج‌ساله‌اش در خانهی برادرش زندگی می‌کند. گل‌بیگم خشونت‌هایی را که در سه سال زندگی مشترک با شوهرش تحمل کرده بود هنوز فراموش نکرده است. او بعد از لت‌وکوب توسط شوهرش، با دختر یک‌ساله‌اش از خانه بیرون انداخته شد و در نهایت به خانهی برادرش پناه گرفت.
گل‌بیگم بعد از آن رویداد، ده‌ها بار به خانهی شوهرش برگشت اما نه تنها پذیرفته نشد که مکررا با خشونت و لت‌وکوب روبه‌رو شد. شوهرش در تمام چهار سال گذشته به‌رغم درخواست مکرر گل‌بیگم و برادرش نه حاضر است نفقه‌ی او و دخترش را بپردازد و نه هم طلاقش بدهد. حالا او به کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان مراجعه کرده و برای تعیین سرنوشت خود، دادخواهی می‌کند و علیه شوهرش شکایت درج کرده است.
بی‌سرنوشتی زنان در زندگی خانوادگی پس از ازدواج و نامزدی یا قرارگرفتن در وضعیتی که شوهران‌شان نسبت به آن‌ها بی توجهی می‌کنند و از حمایت‌های قانونی برخوردار نیستند، یکی از مشکلات جدی زنان افغانستان است.
بر بنیاد گزارش کمیسیون مستقل حقوق بشر که به تازگی منتشر شده است، تنها در یک سال گذشته بیش از یک هزار و 500 زن بی‌سرنوشت به این کمیسیون مراجعه و از بی‌سرنوشتی خود شکایت کرده‌اند. این زنان نسبت به وضعیت نامعلوم و آینده‌ی مبهم زندگی‌شان نگران‌اند و برای روشن شدن آینده و سرنوشت‌شان دادخواهی کرده‌اند.
این رقم صرفا شامل زنانی است که دسترسی به کمیسیون داشته و توانسته‌اند که از وضعیت خویش شکایت ثبت کنند. براساس این گزارش احتمال این‌که هزاران زن بی‌سرنوشت دیگر به دلیل عدم دسترسی به نهادهای عدلی و قضایی یا کمیسیون حقوق بشر تحت تأثیر عرف و عنعنات محلی نتوانسته‌اند شکایت ثبت کنند نیز وجود دارد.
از مجموع 1509 قضیه مربوط به بی‌سرنوشتی زنان که در کمیسیون حقوق بشر افغانستان ثبت شده است، 36 درصد این قضایا (544 نفر) در زون مرکز، 33 درصد (374 نفر) در زون شمال، 15 درصد (226 نفر) در زون شرق، 14 درصد (211 نفر) در زون جنوب و 12 درصد (181 نفر) در زون غرب به ثبت رسیده است.
کمیسیون حقوق بشر دلیل بیشتر بودن شکایت‌ها از زون مرکز را امنیت نسبی، آگاهی زنان، سهولت‌های دسترسی به نهادهای عدلی و قضایی و کمیت بالای جمعیت آن مناطق عنوان کرده است. یعنی ممکن است قضایای بی‌سرنوشتی زنان در دیگر زون‌ها به مراتب بیشتر از زون مرکز باشد ولی بنا بر دلایل یاد شده، آمار زون مرکزی در قسمت ثبت شکایت بیشتر است.
یافته‌های این گزارش نشان می‌دهد که اعتیاد شوهران به مواد مخدر، ترک منزل یا فرار از خانهی شوهر، غیبت شوهر و امتناع از پرداخت نفقه، عرف و عنعنات ناپسند مانند ازدواج‌های اجباری و زیر سن و لجبازی‌های پس از آن و چندهمسری از مهم‌ترین عوامل بی‌سرنوشتی زنان در افغانستان است.
از این میان عامل 576 قضیه بی‌سرنوشتی زنان در خانواده اعتیاد شوهران به مواد مخدر، عامل 452 قضیه ترک منزل شوهر توسط خانم، عامل 192 قضیه مسافرت طولانی‌‌مدت شوهر، عامل 183 قضیه فرهنگ و عرف و عنعنات ناپسند و عامل 115 قضیه چندهمسری شوهر عنوان شده است.
زنان بی‌سرنوشت در کجا زندگی می‌کنند؟
در قسمت محل زندگی زنان بی‌سرنوشت، کمیسیون حقوق بشر آنان را به دو دسته تقسیم کرده‌اند. دسته اول شامل زنانی می‌شود که بعد از نامزدی، عروسی نکرده‌اند. محل زندگی این زنان که شامل 784 نفر (52 درصد) کل زنان بی‌سرنوشت این تحقیق را نشان می‌دهد در خانهی پدر خود زندگی می‌کنند. دسته‌ی دوم که 48 درصد زنان شامل در این تحقیق را تشکیل می‌دهند ازدواج و به خانه شوهر نقل مکان کرده بودند؛ اما بعد از این‌که با وضعیت بی‌سرنوشتی روبرو شده‌اند در محلات مختلفی زندگی می‌کنند.
بر اساس گزارش کمیسیون حقوق بشر، 431 نفر (59،4 درصد) از زنانی که عروسی کرده‌اند دوباره به خانهی والدین برگشته و همراه با پدر و مادر‌شان زندگی می‌کنند، 125 نفر (17،2 درصد) در خانهی شوهر اما جدا از وی، 66 نفر (9،1 درصد) در خانهی یکی از اقارب، 41 نفر (5،7 درصد) تنها و جدا از خانواده، 12 نفر (1،7 درصد) در خانهی امن و 50 نفر (6،9 درصد) باقی مانده در محل نامعلومی زندگی می‌کنند.
بخش عمده‌ی این زنان سال‌ها در خانهی والدین در وضعیت نامعلومی به سر می‌برند و برخی دیگر در خانهی شوهر یا پدرشوهر با آینده‌ی مبهم و جدا از شوهران‌شان زندگی می‌کنند. شماری از این زنان نیز با کودکان‌شان یکجا از سوی شوهران‌شان ترک یا تنها گذاشته شده‌اند.
زنان بی‌سرنوشت علاوه بر مشکلاتی که فرهنگ و عنعنات سنتی برای آنان خلق کرده و فرصت مراجعه به نهادهای عدلی و قضایی را برای شان محدود کرده است، از توانایی‌های مورد نیاز دادخواهی نیز محروم‌اند.
کمیسیون حقوق بشر برای این زنان چه کار کرده است؟
کمیسیون حقوق بشر علاوه بر ثبت پرونده‌هایی از این دست و سپس ارجاع آن به نهادهای عدلی و قضایی برای 59،3 درصد از زنان بی‌سرنوشت مساعدت‌های حقوقی ارایه کرده است. در این گزارش آمده است: «مشوره‌های حقوقی، فراهم‌آوری زمینه‌های دریافت خدمات وکیل مدافع و نظارت از جریان تعقیب پرونده از مهم‌ترین فعالیت‌هایی است که کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان انجام می‌دهد.»
کمیسیون علاوه بر ارایه‌ی خدمات حقوقی رسمی، تلاش کرده است تا 12،5 درصد از قضایا را با ارایه‌ی مشوره‌های لازم و جلب توجه شوهران زنان بی‌سرنوشت نسبت به مسوولیت‌های حقوقی که در قبال خانواده‌های‌شان دارند و با تأکید بر پیامدهای ناگوار بی‌سرنوشتی، سبب برگشت اعتماد و اطمینان به خانواده‌ها شده است.
کمیسیون هم‌چنین سعی کرده است با تکیه بر صلاحیت‌های قانونی‌‌اش از روند رسیدگی به 5،9 درصد از قضایای بی‌سرنوشتی نظارت کرده و با تکیه بر مفاد قوانین ملی در تأمین عدالت موثر واقع شود.
بر بنیاد این گزارش، کمیسیون حقوق بشر زنان بی‌سرنوشتی را که در نتیجه‌ی خشونت خانوادگی و بیماری‌هایی که نیازمند معالجه بوده‌اند، به نهادهای صحی معرفی کرده است؛ این زنان 0،6 درصد از مجموع زنان بی‌سرنوشت‌اند. این کمیسیون هم‌چنین 12،5 درصد از این زنان را به خانهی امن معرفی کرده است.
کمیسیون حقوق بشر به‌دلیل عدم اجازه‌ی قربانی نتوانسته که 19،3 درصد از قضیه‌ها را بررسی کند.
چالش‌های حقوقی حمایت از زنان بی‌سرنوشت
مطالعات این تحقیق نشان می‌دهد که علاوه بر عوامل مؤثر در افزایش بی‌سرنوشتی زنان، چالش‌های حقوقی مثل نبود تعریف روشن حقوقی از بی‌سرنوشتی زنان، نبود سیاست ملی در زمینه‌ی رسیدگی به وضعیت زنان بی‌سرنوشت و بروکراسی موجود در روند رسیدگی به قضایای فامیلی نیز وجود دارد.