راه بازگشت از ویرانه‌های «خلافت»

• واشنگتن پست ـ امی فریس‌ روتمن

خانواده‌ها می‌دانند چگونه او را پیدا کنند.

صِفیِل نوروزوا پسران را از آنچه که زمانی خلافت‌خودخوانده‌ی دولت اسلامی بود بازگردانده است. او نوه‌ها را که به خاطر بودن با شبه‌نظامیان زندانی شده بودند، پس گرفته است. نوروزوا در دقیقه‌ی نود به ترکیه سفر کرده است، به امید این‌که دختران را از ادامه‌ی راه برای رسیدن به قلمرو دولت اسلامی باز دارد.

ماموریت این وکیل ۴۲ ساله از منطقه‌ی عمدتا مسلمان‌نشین داغستان روسیه، معمولا با پیامی که خواهان کمک برای بازگرداندن یک خویشاوند است، شروع می‌شود. سال‌هاست که او وقت، انرژی و توجهش را وقف دولت اسلامی کرده است؛ گروهی در حال فروپاشی که آخرین قلمروش در ماه مارچ به تصرف نیروهای سوری تحت حمایت ایالات متحده درآمد. نوروزوا به بازگرداندن دست‌کم ۱۲۰ نفر از مناطق تحت کنترل این گروه کمک کرده است.

کار او ـ در گوشه‌ای از منطقه‌ی قفقاز روسیه ـ نمایا‌ن‌گر فقط بخش کوچکی از جنگ‌جویان، خانواده‌ها و کسانی است که خودشان را در سال‌های اخیر به قلمرو دولت اسلامی رسانده‌اند، اما تلاش‌های نوروزوا در تضاد شدید با دودلی سیاسی در غرب نسبت به این است که آیا شهروندانی را که به طرف دولت اسلامی رفته‌اند به خانه بازگرداند یا خیر؟ از سوی دیگر کار نوروزوا از این جهت که بازتاب‌دهنده‌ی تغییر در رویکرد روسیه‌ی ولادیمیر پوتین است، بیش‌تر از پیش قابل‌توجه است.

پوتین در شکار شورشیان اسلام‌گرا بی‌رحم بوده است ـ او باری قسم خورد که «آن‌ها را در خارج از خانه نابود می‌کند» ـ اما به نظر می‌رسد که دولتش وقتی مسأله کسانی باشد که به دولت اسلامی در عراق و سوریه پیوسته‌اند، تغییر رویه می‌دهد. روسیه که در پی دو جنگ خونین برای استقلال چچن سال‌هاست با شورش خانگی در منطقه‌ی اکثریت مسلمان‌نشین شمال قفقاز در نبرد است، به هیچ وجه با افراط‌گرایی اسلامی بیگانه نیست.

به طور معمول، شورشیان اسلام‌گرا در داخل روسیه در صورت گرفتاری با مجازات زندان طولانی مواجه می‌شدند و به گفته‌ی گروه‌های حقوق‌ بشری خانواده‌های آن‌ها نیز دست‌گیر و شکنجه می‌شدند. حالا کرملین در تلاش است تا اعضای دولت اسلامی را دوباره از طریق بازداشت کوتاه‌مدت و نظارت همه‌جانبه، در جامعه ادغام کند.

نوروزوا در شهر مادری‌اش دربنت زندگی می‌کند، جایی که بلوارهای آن پر از بلبوردهایی است که تروریسم را محکوم می‌کند و خانواده‌ها برای پیک‌نیک در ساحل دریای خزر جمع می‌شوند. او می‌گوید: «نمی‌دانیم در سر جوانان‌مان چه می‌گذرد. ما باید بدانیم که آن‌ها واقعا چه می‌خواهند. آیا آن‌ها پشیمان شده و توبه می‌کنند یا فقط در تلاش ترک کشتی در حال غرق‌شدن اند؟»

گفته می‌شود که حدود ۴۰۰ جنگ‌جو به روسیه بازگردانده شده که بیشتر آن‌ها در زندان به سر می‌برند. بیش از ۱۰۰ نفر از همسران‌ آن‌ها و به همان تعداد کودکان آن‌ها نیز بازگردانده شده‌اند. مددکاران و تحلیل‌گران می‌گویند که این سیستم از شفافیت برخوردار نیست، اما تلاش‌های کرملین را تمجید می‌کنند.

در چچن، رمضان قدیروف رهبر قدرت‌مند این منطقه، رهبری برنامه‌ی بازگرداندن کودکان و همسران جنگ‌جویان دولت اسلامی را به خود نسبت می‌دهد و سال گذشته حتا پیام قدردانی شخصی پوتین را دریافت کرد.

اما کار نوروزوا چیز دیگریست.

اعتقاد به فرصت دوم ریشه‌ی شخصی دارد. برادر وی، رامیل، پیش از این‌که در سال ۲۰۰۸ توسط سازمان‌های امنیتی روسیه کشته شود، به شورشیان اسلام‌گرای محلی پیوسته بود.

او کارش را به عنوان داوطلب آغاز کرد و بعدا عضو شورای ضد تروریسم قفقاز و رییس «مرکز مصالحه و همدلی دربنت» شد.

پیامک برای کمک

در بعد از ظهر یکی از روزهای اخیر، نوروزوا عازم بازدید برخی از مشتریانش شد. در خیابان‌های اطراف دربنت ردپای دولت اسلامی به راحتی قابل شناسایی بود.

او از کنار مکتبی عبور کرد که یکی از معلمانش را از دست داده بود؛ زنی که آن‌جا را به مقصد سرزمین دولت اسلامی ترک کرده بود. در کافه، او با تکان‌دادن سریع سر تایید کرد که یک عضو سابق دولت اسلامی در آن‌جا حضور دارد و با خانواده‌اش غذا می‌خورد.

همسایه نوروزوا پس از رفتن به سوریه به مقام فرماندهی دولت اسلامی رسید؛ او مسئول دسته‌ای از بمب‌گذاران انتحاری این گروه بود. معلوم نیست که او در کجا و چگونه به سر می‌برد.

برای بعضی‌ها، نوروزوا یک ناجی است و برای دیگران، او حامل خبرهای بد است.

او با اشاره به شهری در شمال عراق که شاهد یکی از خونین‌ترین نبردها میان دولت اسلامی و نیروهای تحت رهبری عراق بود، می‌گوید: «وقتی پیروزی در برابر داعش اعلام شد، بسیاری از مردم شکایت داشتند و از من پرسیدند که چرا بستگان‌شان در موصل زیر خرابه‌ها دفن شده‌اند.»

نیمی از داغستانی‌هایی که به کمک نوروزوا بازگردانده شده‌اند، به جرم جنگیدن در صف یک گروه مسلح خارجی غیرقانونی، در زندان به سر می‌برند. زنانی که بازگردانده شده‌اند تحت نظارت شدید نگهداری می‌شوند و پس از این‌که کوچک‌ترین فرزند یک زن مجرم به ۱۴ سالگی برسد، دولت می‌تواند او را زندانی کند.

ارتباط اول نوروزوا با خانواده‌های خواهان کمک معمولا با پیامی از طریق واتساپ برقرار می‌شود. سپس او پیش از این‌که با سفارت روسیه در سوریه، عراق و یا ترکیه تماس بگیرد، با دولت محلی برای پیداکردن موقعیت فرد گم‌شده کار می‌کند. او اغلب خودش به استقبال بازگشت‌کنندگان می‌رود، پیش از اینکه آن‌ها با اتهامات جنایی مواجه شوند.

پس از دولت اسلامی، زندگی در منطقه‌ای که نگران افراط‌گرایی است، همواره آسان نیست.

هنگامی که مربی باشگاه مکتب یک روستا در سال ۲۰۱۴ به سوریه سفر کرد، سالیک، منطقه‌ای در شمال دربنت را وحشت فرا گرفت.

این مربی که حالا ۳۰ ساله است و به همراه مادر و فرزندانش به خانه بازگشته و در حبس تعلیقی به سر می‌برد، نگران خشم و انتقام مردم محلی است. او به حساب بانکی، پاسپورت یا تلفن همراهش دسترسی ندارد.

او که نگهبان اردوگاهی در رقه، پایتخت خلافت خودخوانده‌ی دولت اسلامی در سوریه، بود، به بهانه‌ی درمان به طور موقت اجازه یافت به ترکیه بازگردد. وقتی به ترکیه رسید با مادرش تماس گرفت و او با نوروزوا ارتباط برقرار کرد. با توجه به اسناد دادگاه که واشنگتن پست آن را بررسی کرده، او در ترکیه داوطلبانه تسلیم شده است.

این مرد که می‌خواهد به خاطر جلوگیری از واکنش علیه او وخانواده‌اش، نامی از وی گرفته نشود، می‌گوید: «۱۲ ساله‌ها تفنگ به دست داشتند. بمب‌گذاری بی‌وقفه ادامه داشت و هوا بیش از حد سرد بود.»

هر شب، نزدیکان مربی سابق باشگاه جمع می‌شوند تادر حیاط خانه‌ی وی نگهبانی کنند.

علی صوفان که یک مرکز تحقیقات امنیتی را اداره می‌کند می‌گوید: «روس‌ها در پس‌گرفتن شهروندان شان هوشیار هستند. به جای شهید ‌ساختن آن‌ها چرا این افراد را باز نگردانیم و کنترل وضعیت را در دست نگیریم و با آن‌ها مانند مجرمانی که هستند برخورد نکنیم؟»

صوفان بین جنگ‌جویان دولت اسلامی و شکل‌گرفتن القاعده پس از جنگ شوروی در افغانستان شباهت‌هایی می‌بیند. دولت عربستان سعودی در سال ۱۹۹۴ شهروندی اسامه بن لادن را لغو کرد.

صوفان می‌گوید: «گرفتن شهروندی ناخواسته نوعی شهروندی برای به اصطلاح خلافت ایجاد می‌کند… منجر به موج جدیدی از نفرت و به طور بالقوه، روایتی را برای آن‌ها به منظور استخدام و فعالیت ایجاد می‌کند.»

فریب‌خوردگان

براساس آمار رسمی، ۱۲۰۰ نفر از داغستان ـ با جمعیت حدودا ۳ میلیون نفری ـ به دولت اسلامی پیوسته‌اند. از سوی دیگر، داغستان جایی است که در سال ۲۰۱۵ ـ هنگامی که گروهی از شورشیان که ادعا می‌کردند به دولت اسلامی وفادارند، حمله‌‌ای را بر سربازخانه‌های ارتش روسیه راه‌اندازی و چندین نفر را کشتند ـ شاهد اولین حمله‌ی دولت اسلامی در روسیه بود.

به گفته‌ی پوتین، پس از تونس بزرگ‌ترین گروه جنگ‌جویان خارجی (حدود ۵ هزار نفر) از روسیه به دولت اسلامی پیوسته‌اند.

نگرش روسیه نسبت به جنگ‌جویانش به آرامی تغییر کرده است.

اکاترینا سوکریانسکیا کارشناس قفقاز شمالی و رییس مرکز تحلیل و پیش‌گیری از منازعه ـ اندیش‌کده‌ی مستقر در استانبول ـ می‌گوید: «از آن‌جایی که حالا داعش تقریبا فروپاشیده است [سازمان‌های امنیتی] دیگر حرف بازگشت‌کنندگان را باور نمی‌کنند. آن‌ها فکر می‌کنند که این جنگ‌جویان سابق تلاش می‌کنند جان‌شان را نجات دهند اما هنوز به ایدئولوژی [دولت اسلامی] اعتقاد دارند.»

تمرکز نوروزوا در حال حاضر روی صدها زن و کودک روسی در اردوگاه‌های سوریه و زندان‌های عراق است. روسیه از سال ۲۰۱۷ تا آغاز سال ۲۰۱۸، از طریق ۱۱ پرواز از خاورمیانه به خانه‌ی نزدیک به ۲۱ زن و ۱۰۵ کودک را بازگردانده است. این برنامه به خاطر رایزنی مقامات تا ماه دسامبر متوقف شد اما بعدا از سر گرفته و ۳۰ کودک دیگر نیز بازگردانده شدند.

صوفیا گسنلیوا ۶۲ ساله، مادربزرگ سه تن از این کودکان می‌گوید: «همه‌ی آن‌ها فریب خورده بودند. به آن‌ها وعده‌ی زندگی صلح‌آمیز در خلافت داده شده بود. این کودکان حرف آن‌ها را باور کردند زیرا مسلمان بودند.»

والدین این کودکان چهار سال پیش آپارتمان و تمام اموال‌شان را به قیمت ۳۷ هزار دالر فروختند و عازم قلمرو دولت اسلامی شدند. آن‌ها پس از رسیدن در تل‌عفر شهری در شمال‌غرب عراق مستقر شدند. پس از این‌که دو سال بعد تصرف این شهر به دست نیروهای عراقی درآمد، آن‌ها مادر و کودکانش را درون اتاق شلوغ و متعفنی انداختند. مادر به ۲۰ سال حبس در عراق محکوم و پدر اعدام شد.

کسنلیوا با نگرانی به نوه‌هایش، مریم ۶ ساله، فاطمه ۹ ساله و گل‌پری ۱۲ ساله نگاه می‌کند. او از این‌که نوه‌هایش نسبت به سن‌‌شان قدکوتاه هستند و سوءتغذیه و نبود دارو آن‌ها را آسیب زده، نگران است.