در سال‌های اخیر فصل سرما به کابوسی برای پایتخت‌نشینان مبدل شده است. زمستان که از راه می‌رسد شهر کابل با دود ناشی از سوخت زغال سنگ پوشیده می‌شود. دود به حدی غلیظ است که نفس‌کشیدن برای شهروندان کابل دشوار می‌شود.
ریاست اداره‌ی ملی حفاظت از محیط زیست در کابل و شهرداری دو نهادی است که در راستای کاهش آلودگی هوا در پایتخت کار می‌کنند. این نهادها می‌گویند اگر تمام امکاناتی را که در دسترس دارند هم استفاده کنند، تأثیر چندانی روی کاهش آلودگی هوا در زمستان نخواهد داشت.
حسن غلامی، رییس صحت محیطی شهرداری کابل می‌گوید که شهرداری در برنامه‌ی خزانی مبارزه با آلودگی هوای شهر کابل، نزدیک به 500 بلندمنزل و حدود 100 حمام را تفتیش و بررسی کرده است. به گفته‌ی او از این میان تا کنون حدود 50 حمام فتلر تعبیه کرده‌اند.
او افزود: «به‌طور مداوم هر روز سه گروه را برای بررسی‌های محیط‌زیستی در سطح شهر می‌فرستیم.»
آقای غلامی می‌گوید تنها عامل حدود 15 درصد آلودگی هوای کابل حمام‌ها و بلندمنزل‌ها است و باقی حدود 90 درصد مربوط می‌شود به وسایط نقلیه و خانه‌های رهایشی که در فصل سرما از زغال سنگ استفاده می‌کنند: «سهم خانه‌های رهایشی در آلودگی هوا حدود 50 درصد و سهم وسایط نقلیه که تیل مصرف می‌کنند حدود 40 درصد است.»
آقای غلامی می‌گوید طبق برنامه خزانی شهرداری حتا اگر تمام حمام‌ها و مجموعه‌های رهایشی دستگاه تصفیه دود زغال سنگ هم تعبیه کنند، تأثیر چندانی رو کاهش آلودگی هوا در زمستان نخواهد داشت؛ زیرا به گفته‌ی او آلودگی ناشی از سوخت زغال سنگ در حمام‌ها و مجموعه‌های رهایشی فقط 15 درصد کل آلودگی را تشکیل می دهد.
«شهرداری کابل با تطبیق برنامه‌ی خزانی خود تنها می‌تواند چیزی حدود 15 درصد آلودگی را کاهش دهد، اما برای 85 درصد دیگر، برنامه‌ای وجود ندارد».
آلوده‌ترین مناطق کابل
ناحیه‌های 13 و 18 در غرب کابل و نواحی 17، 15 و 11 در شمال کابل در جریان زمستان به‌دلیل اینکه نفوس بیش‌تر و در عین حال فقیر دارند، آلودگی‌اش از سایر نقاط شهر بیش‌تر است. به گفته‌ی کاظم همایون، رییس محیط زیست کابل این مناطق چون به‌لحاظ توپوگرافیک ارتفاع بیش‌تر دارد، آلودگی‌اش به سایر نقاط شهر نیز نفوذ می‌کند.
در 15 دسامبر سال 2018 کابل آلوده‌ترین شهر جهان لقب گرفت. طبق بررسی یک نهاد هواشناسی امریکایی به‌نام «ایر ویژول/Air Visual» در آن روز کابل به داشتن 343 درجه آلودگی هوا در رده‌ی نخست شهرهای آلوده‌ی جهان قرار گرفت.
انجنیر نیک‌محمد، رییس نظارت و تفتیش اداره ملی حفاظت از محیط زیست می‌گوید که در زمستان پارسال سطح آلودگی شهر کابل در آلوده‌ترین حالتش حاوی حدود هزار مایکروگرام ذرات معلق در یک متر مکعب بود. در حالت عادی، موجودیت ذرات معلق در هوا حدود ۱۵۰ مایکروگرام در یک متر مکعب است.
«زمستان امسال آلوده‌تر از زمستان‌های پیش خواهد بود»
رییس محیط زیست کابل هشدار می‌دهد که به‌دلیل کاهش دمای هوا، بازگشت مهاجران از پاکستان و بی‌جاشدگان داخلی، کابل یک زمستان آلوده‌تر از سال‌های قبل را تجربه خواهد کرد.
به گفته‌ی او براساس پیش‌گویی‌ها هوای زمستان امسال سردتر خواهد بود: «در صورتی که میزان سردی هوا بیش‌تر شود به همان میزان آلاینده‌ها غلیظ‌تر و نزدیک‌تر به زمین می‌شود.»
به همین ترتیب به گفته‌ی آقای همایون ساکن‌شدن حدود 200 هزار عودت‌کننده و بی‌جاشدگان داخلی در کابل نیز به آلودگی هوای پایتخت خواهد افزود: «این چالش‌ها نسبت به سال‌های قبل بیش‌تر شده است و ما را در شرایط سختی قرار داده است.»
افزایش روزافزون نفوس در کابل همواره از عوامل عمده‌ی آلودگی هوا در پایتخت خوانده شده است.
پس از حاکمیت طالبان و روی کار آمدن دولت جدید، سیلی مهاجرت از روستا به پایتخت جاری شد. اکنون طبق آمار اداره‌ی احصاییه مرکزی، حدود پنج میلیون نفر در کابل زندگی می‌کنند.
مسئولان اداره‌ی ملی حفاظت از محیط زیست کشور و شهرداری کابل می‌گویند که کم‌کاری دولت، فقر گسترده، نبود ساحات سبز، نبود برنامه‌های کلان محیط‌زیستی در رأس حکومت، نبود سهولت‌های شهری و فقر فرهنگی دست‌به‌دست هم داده‌اند و پایتخت را به این وضع رسانده است.
«منابع محدود و دست ما کوتاه است»
مسئولان ادراه‌ی محیط زیست و شهرداری کابل از نبود امکانات کافی برای تطبیق برنامه‌های محیط‌زیستی شاکی‌اند.
حسن غلامی می‌گوید، وقتی او به‌عنوان رییس صحیت محیطی و محیط زیست شهرداری کابل، امکانات، افراد متخصص، وسایط، دستگاه سنجش و کنترل آلودگی‌ها در اختیار ندارد، چگونه می‌تواند برنامه‌های محیط زیستی را تطبیق کند: «من فعلا وسایل کافی ندارم که بروم تمام ساحات را پوشش دهم، نظارت کنم و برنامه ها را تطبیق کنم.»
کاظم همایون، رییس محیط زیست ولایت کابل که یک نهاد برنامه‌ساز و نظارت‌کننده بر فعالیت شهروندان در حوزه‌ی محیط زیست است، نیز از نبود امکانات شاکی است و می‌گوید که، با بودجه‌ی که حکومت برای ریاست محیط زیست شهر کابل در نظر گرفته، ممکن نیست که کارهای بنیادی در راستای کاهش آلودگی هوا انجام شود. به گفته‌ی او تمام بودجه‌ی ریاست محیط زیست کابل هفت میلیون افغانی است که شش میلیون و 700 هزار آن به معاش کارمندان این ادراه اختصاص یافته است: «در تمام ریاست دو تا موتر نداریم که از اصناف مختلف در شهر کابل نظارت کنیم.»
آقای همایون می‌گوید که او به‌رغم تمام کم‌لطفی‌های مقام‌های بالا، فعالیت‌های گسترده‌ی فرهنگی را در راستای کاهش آلودگی هوا انجام داده است. آگاهی‌دهی در مورد محیط زیست از طریق مکتب‌ها، مسجدها، دانشگاه‌ها و کمپین خانه به خانه، چاپ بیش از 100 هزار بروشور و جمع‌آوری حدود 124 هزار امضا برای نه گفتن به زغال سنگ، از جمله فعالیت‌های فرهنگی است که آقای همایون و گروهش انجام داده است: «بدون اینکه حتا یک افغانی بودجه از دولت گرفته باشم، این برنامه‌ها را انجام داده‌ام. حتی ماهانه 25 تا 30 هزار از معاش خود را صرف برنامه‌های آگاهی‌دهی در مورد محیط زیست می‌کنم.»
راه حل؟
حبیب گل آریوبی، داکتر داخله، به شهروندان کابل که در معرض آلودگی هوا قرار دارند، پیشنهاد می‌کند مایعات بیش‌تر به‌خصوص مایعات حاوی ویتامین C استفاده کنند تا خطرات ناشی از هوای آلوده کاهش یابد.
در عین حال او توصیه می‌کند که شهروندان کابل موقعی که از خانه بیرون می‌شوند از ماسک استفاده کنند.
اینکه سالانه چند نفر در کشور در اثر امراض تنفسی جان می دهند، مشخص نیست. وزارت صحت عامه آماری ندارد.
چشم به راه باد و باران؟
مسئولان در اداره‌ی محیط زیست و شهرداری کابل می‌گویند که راه حل ساده برای رفع معضل آلودگی هوای شهر کابل، ارایه انرژی‌های بدیل برای زغال سنگ و تهیه زغال سنگ تصفیه‌شده است.
به اعتقاد آقای غلامی، راه حل اساسی برای رفع بحران آلودگی هوای پایتخت، ارایه انرژی بدیل مثل گاز و برق که انرژی پاک است، میباشد.
آقای غلامی پیشنهاد می‌کند که دولت باید در جریان زمستان از طریق وزارت تجارت و صنایع مراکز توزیع گاز با قیمت ارزان بنا کند و یا هم بتواند برق کافی برای شهر فراهم کند: «وقتی انرژی‌های بدیل مثل گاز و برق در دسترس نباشد، برای مردمی که بالای 50 درصدشان زیر خط فقر زندگی می‌کنند، راهی جز استفاده از سوخت‌های ارزان مثل زغال سنگ نمی‌ماند.»
آقای غلامی می‌افزاید: «یک ریاست تأثیرگذار نیست. یک ریاست نمی‌تواند به تنهایی به مصاف آلودگی هوای به این گستردگی برود. در واقع باید ادارات بالادستی که قدرت و پول دست‌شان است، بجنبند و فعالیت کنند. آنان زمینه را تسهیل کند که اداراتی مثل ریاست محیط زیست کابل، ریاست صحت محیطی و محیط زیست شهرداری کابل بتوانند برنامه‌ها را تطبیق کنند.»
به همین ترتیب کاظم همایون، رییس محیط زیست ولایت کابل پیشنهاد می‌کند که عجالتا باید استفاده از زغال سنگی که مواد مضر مثل سیماب، سرب، سلفر و «کادمیم» آن تصفیه‌شده، ترویج شود.
اما در درازمدت آقای همایون معتقد است که برای حل بحران آلودگی هوای پایتخت، باید ذهن مقام‌های بلندپایه‌ی حکومتی که منابع و قدرت دست‌شان است، سبز شود.
اینکه اندیشه‌ی مقام‌های بلندپایه چه وقت سبز می‌شود و تا چند سال دیگر انرژی‌های پاک مثل گاز و برق جایگزین سنگ زغال خواهد شد تا آلودگی هوا کاهش یابد، هنوز مشخص نیست، اما انجنیر نیک‌محمد، رییس تفتیش و نظارت اداره ملی حفاظت از محیط زیست در پاسخ به این پرسش که برای کاهش آلودگی هوا در زمستان امسال چه برنامه‌‌هایی روی دست گرفته شده است، گفت: «برنامه‌های مثل نظارت از حمام‌ها، سقاخانه‌ها، رستورانت‌ها حوض‌ها و فابریکه‌ها که منابع آلاینده‌ی هوا است انجام شده و در برخی موارد حتا جریمه شده‌اند، اما این برنامه‌ها روی کاهش آلودگی تأثیر چندانی ندارد.»
او افزود: «اگر در زمستان بارندگی و باد بیش‌تر شد، آلودگی کاهش پیدا می‌کند و اگر نشد، ما شاهد آلودگی بیش‌تر خواهیم بود.»