از ملا عاشور و یا گرجیا یکی از چهار کنیسه یهودیان، در فاصله حدودا یک کیلومتری شهر قدیم هرات تنها چند دیوار مخروبه باقی مانده و ساختمان آن به گونه‌ی کامل تخریب شده است. برخی از مردم محل می‌گویند یادگار تاریخ همزیستی مسالمت‌آمیز مسلمانان و یهودیان را باد می‌برند و گرد و غبار برخاسته از مخروبه‌های گرجیا برای ساکنان محل آزاردهنده شده است. مردم خواستار توجه، مرمت و بازسازی فوری این کنیسه هستند. اما دست مسئولان فرهنگی هرات خالی است و پولی در بساط برای بازسازی تاریخی در آستانه بربادی ندارند. گرجیا از وضعیت بد سه کنیسه باقی مانده دیگر در هرات پرده برمی‌دارد که اگر مرمت و بازسازی دوامدار صورت نگیرد، کنسیه‌های دیگر نیز به مرور زمان تخریب خواهد شد.
تاریخی در خطر بربادی
سه کنیسه دیگر نیز یکی مسجد شده، از ساختمان یکی دیگر به‌عنوان مکتب استفاده می‌شود و یوحا، بزرگترین و زیباترین کنیسه یهودیان در هرات نیز به‌دلیل حساسیت مردم کمتر دروازه آن بر روی گردشگران باز می‌شود. کنیسه یوحا متشکل از حیاط وسیع، اتاق برای تجمع و غسل‌خانه یا مکوه است. در داخل اتاق گنبدی شکل بزرگ، نقاشی‌های ظریف چشمان هر بیننده را خیره می‌کند، اما رفته‌رفته محدودیت برای بازدید این کنیسه، به‌دلیل حساسیت مردم وضع شده است. حالا یوحا به یکی از مکان‌های محافظت‌شده فرهنگی در هرات تبدیل شده است. این کنیسه در سال ۱۳۹۷ از سوی حکومت مرمت و بازسازی شد.
باشندگان محل در شهر قدیم هرات به ورود خبرنگاران و گردشگران به کنیسه‌ها خوش‌بین نیستند. کلید کنیسه گلکیا که حالا به مسجد مبدل شده، به دست ساکنان محل است و به دشواری اجازه ورود به این مکان داده می‌شود. با گذشتن از دالان کوچک، اما زیبا ورود به گلکیا میسر می‌شود. به سمت راست در ورودی پلکانی قرار دارد و به زیرزمین و حوض کوچک برای غسل منتهی می‌شود. نور ضعیف خورشید توسط یک دریچه به داخل این زیرزمین می‌تابد. همچنین بخشی از کنیسه گلکیا که به مسجد مبدل شده، بدون مد نظر گرفتن معیارهای حفاظتی بناهای تاریخی یک اتاق کوچک و دیوار سمنتی ساخته شده است.
از کنیسه شماویل اکنون به‌عنوان ساختمان یک مکتب استفاده می‌شود. مسئولان فرهنگی هرات به روزنامه اطلاعات روز می‌گویند که کنیسه گلکیا و شماویل توسط بنیاد فرهنگی آغا‌خان طی سال‌های ۸۴ الی ۸۶ مرمت و بازسازی شده است.
اختصاص کنیسه شماویل به معارف افغانستان به هدف استفاده مکتب با انتقاد فرهنگیان هرات مواجه شده است. ولی‌شاه بهره، یکی از آگاهان فرهنگی هرات در صحبت با روزنامه اطلاعات روز تأکید دارد که نباید از کنیسه‌های یهودیان به میزان زیادی استفاده صورت بگیرد و حضور زیاد مردم در این کنیسه‌ها، خطر تخریب را بیشتر و تاریخ را در خطر بربادی می‌دهد: «آبده‌های تاریخی باید تحت شرایط مورد دید و بازدید قرار بگیرند و نباید به مکتب مبدل شود. صدای صوت تدریس، دویدن دانش‌آموزان و بخار تنفس کودکان تأثیر منفی می‌گذارد. در مجموع این مکان‌ها برای تدریس ساخته نشده است. این بناها باید حفظ شود و جز لایه‌های تاریخ پرشکوه هرات قرار بگیرد.»
قبرستانی یهودی‌ها که در قسمت جنوب شهر هرات و در ضلع شرقی زیارت «سلطان میر عبدالواحد شهید» موقعیت دارد، نیز تا چند سال پیش در معرض تخریب کامل بود، اما جامعه یهودیان خارج از کشور پول برای ساخت دیوار احاطوی فرستاده بودند و حالا چهار اطراف این قبرستانی مرمت و بازسازی شده است.
حمام یهودیان در هرات نیز در معرض تخریب قرار دارد و این حمام تا چند سال پیش قابل استفاده بود، اما حالا مخروبه‌ی بیش نیست. بخش‌های از سقف این حمام فروریخته است. از طرف شب‌ها ساختمان این حمام مخروبه به مکانی برای بودوباش معتادان مواد مخدر تبدیل شده است.
مسئولان فرهنگی هرات می‌گویند که یک‌تن از باشندگان هرات بر این حمام ادعای مالکیت دارد و آنان از تخریب این حمام از سوی این فرد جلوگیری کرده‌اند. زلمی صفا، آمر حفظ آبده‌های تاریخی هرات به روزنامه اطلاعات روز می‌گوید که روند استملاک حمام یهودیان جریان دارد: «ما از تخریب این حمام که یادگار موسایی‌ها [یهودیان در هرات به‌نام موسایی‌ها مشهور بوده‌اند] است، جلوگیری کردیم. شیوه ساخت این حمام منحصر به دوره موسایی‌ها است و ما تلاش می‌کنیم که هر چه زودتر روند استملاک این حمام تمام شود.»
به گفته‌‌ی او تا هنگامی که روند استملاک حمام یهودیان در هرات تکمیل نشود، آنان هیچ پولی برای بازسازی این حمام هزینه نخواهند کرد.
دست خالی
کنیسه‌های هرات به مراقبت و بازسازی دوامدار نیاز دارد تا جلو فرسایش و تخریب آن‌ها گرفته شود. زلمی صفا، آمر حفظ آبده‌های تاریخی هرات می‌گوید که بودجه کافی در اختیار ندارند و احتمالا دوام این وضعیت باعث فرسایش و تخریب کنیسه‌های یهودیان خواهد شد: «ما به همگی بناهای تاریخی هرات از مرکز کشور بودجه تقاضا کردیم و اگر بودجه نباشد، احتمال تخریب بناهای تاریخی وجود دارد.»
تاریخ حضور یهودیان در هرات به ۲۵۰ سال قبل برمی‌گردد و در آن زمان یهودیان با فشار حکومت نادر افشار در ایران به افغانستان کوچ کردند و به زندگی مسالمت‌آمیز با این مردم پرداختند. هرات در طول سالیان متمادی به نمونه خوبی برای همزیستی مسالمت‌آمیز میان پیروان دین اسلام و یهودی مبدل گشته بود. پیروان این دو دین به هیچ عنوان وارد تنش و درگیری با یکدیگر نشده‌اند.
گل‌احمد، یکی از باشندگان هرات است که با یهودیان در یک خانه برای سالیان متمادی زندگی کرده است. او به روزنامه اطلاعات روز می‌گوید که بیشتر یهودیان مصروف تجارت در منطقه‌ی «درب عراق» بوده‌اند و با مسلمانان افزون بر داد و ستد تجارتی، روابط خانوادگی داشته‌اند: «یهودیان با مردم هرات روابط خوبی داشته‌اند و آنان مهمان ما می‌شدند، اما از گوشت و برنج ما نمی‌خوردند و برای ما می‌گفتند که برای ما تخم مرغ جوش بدهید. به عروسی‌های ما یهودی‌ها می‌آمدند.»
خاطراتی خوبی از زندگی مشترک با یهودیان در هرات در ذهن گل‌احمد حک شده است: «یهودیان روز شنبه به آتش و پول دست نمی‌زدند و در کنیسه‌های‌شان عبادت می‌کردند. شب جمعه نان خشک به مسلمانان خیرات می‌دادند. آشپز و قصاب یهودیان مسلمان بود و در کل رابطه خوبی با ما مسلمانان داشتند.»
فراخوان اسرائیل برای تشکیل دولت و وقوع جنگ‌های داخلی در افغانستان، دو دلیل عمده ترک یهودیان در هرات قلمداد می‌شود. زلمی صفا، آمر حفظ آبده‌های تاریخی هرات می‌گوید که آخرین خانواده‌های یهودی سال ۱۳۶۰ هرات را ترک کرده‌اند. او می‌افزاید که یهودیان طی کتیبه سنگی، کنیسه‌ها و قبرستانی‌شان را به حکومت سپرده‌اند و خواستار مراقبت از این بناها شده‌اند: «یهودیان در هرات زندگی مسالمت‌آمیز با مسلمان داشتند و وقتی افغانستان را ترک کردند، خانه‌های مسکونی خود را فروختند. هنوز هم در شهر قدیم هرات برخی از خانه‌های یهودیان وجود دارد.»
جذابه‌های گردشگری
کنیسه‌ها، حمام و قبرستانی یهودیان ظرفیت لازم به مبدل‌شدن به مکان‌های مهم برای جذب گردشگر را دارد. همایون حمدی، کارشناس فرهنگی در هرات در صحبت با روزنامه اطلاعات روز می‌گوید که یهودیان هرات به اسرائیل، ایالات متحده امریکا، کانادا و ممالک اروپایی پس از ترک افغانستان مهاجرت کرده‌اند و با بهبود وضعیت امنیتی برای بازدید از کنیسه‌ها و قبرستانی‌های‌شان خواهند امد.
ساکنان شهر قدیم هرات به روزنامه اطلاعات روز می‌گویند که هرازگاهی یهودیان برای بازدید از کنیسه‌ها و قبرستانی‌شان به هرات می‌آیند، اما به‌دلیل نگرانی‌های امنیتی، این دیدارها اغلب پنهانی می‌ماند.
در هرات بیش از ۲۰۰ خانواده یهودی در کنار مسلمانان بودوباش داشتند. نبض اقتصاد هرات در آن زمان به دست یهودیان بود، اما هم اکنون زبولون سمنتوف، متولد شهر هرات تنها یهودی ساکن در کشور است. او از آخرین کنیسه‌ی یهودیان در افغانستان در کوچه گل‌فروشی کابل مراقبت می‌کند. او برخلاف خانواده‌اش که افغانستان را ترک کردند، در کابل ماند و از تنها کنیسه‌شان در کابل مراقبت می‌کند.
ساکنان شهر قدیم هرات بدین باورند در صورتی‌که جنگ‌های داخلی در کشور شعله‌ور نمی‌شد، جمعیت یهودیان در این ولایت به صفر نمی‌رسید و آنان امیدوارند که با موفق‌شدن گفت‌وگوهای صلح، هرات بار دیگر شاهد روزگار مدارای دینی شود.