بازار خرید و فروش پایان‌نامه‌های دانشگاهی در افغانستان هر روز گرم‌تر می‌شود. از نظر بسیاری پایان‌نامه‌نویسی به شغل پردرآمدی در افغانستان تبدیل شده است. در خیابان‌های کابل برچسپ‌های تبلیغاتی برای جذب مشتری خودنمایی می‌کند. بازار صفحات تبلیغاتی پایان‌نامه‌نویسی در شبکه‌های اجتماعی نیز گرم است. به میزانی که بازار پایان‌نامه‌های فروشی رونق بیشتر می‌گیرد، نگرانی از سرقت‌های ادبی و ناکارآمدی پایان‌نامه‌ها بیشتر می‌شود. بسیاری از اعضای جامعه دانشگاهی به این نظرند که پایان‌نامه‌های تولیدشده مطلق ناکارآمد است. در نظام تحصیلی افغانستان نوشتن پایان‌نامه الزامی است. اما صاحب‌نظران که در این گزارش با آن‌ها گفت‌وگو شده خواهان غیرالزامی‌شدن پایان‌نامه در دوره لیسانس هستند.
وزارت تحصیلات عالی افغانستان نیز از این وضعیت رضایت چندانی ندارد، اما معتقد است که شرایط در حال بهترشدن است. این وزارت می‌گوید سیستم ایجادشده که می‌تواند از تکراری‌بودن پایان‌نامه‌ها پیش‌گیری کند. اما به باور بسیاری از اعضای جامعه دانشگاهی، وزارت تحصیلات و نهادهای دانشگاهی افغانستان ابزار یا سیستمی که بتواند تکراری‌بودن تحقیق دانشگاهی و یا سرقت ادبی را تشخیص بدهد در اختیار ندارد.
ارزشمند، خریداری‌شده و سرگردان
سید علی‌محمد اشراقی استاد دانشکده زبان و ادبیات دری دانشگاه کابل است. آقای اشراقی که سال‌هاست از نزدیک با مسأله‌ی پایان‌نامه‌نویسی سروکار دارد می‌گوید، اکثریت پایان‌نامه‌ها هیچ اعتباری ندارد: «اول، پایان‌نامه‌های ارزشمند که بعضی از دانشجویان خودشان کار می‌کند. البته تعداد این پایان‌نامه‌ها بسیار کم است. مثلا از 150 دانشجوی فارغ‌التحصیل ادبیات حداکثر 10 پایان‌نامه در این دسته قرار می‌گیرد. دوم، پایان‌نامه‌های خریداری‌شده و کسانی که خودشان نمی‌توانند چیزی بنویسند. سوم، پایان‌نامه‌های سرگردان و آواره که در میان دانشگاه‌ها در گردش است». آقای اشراقی باور دارد که همین وضعیت باعث شده تا دیدگاه‌های منفی و ناامیدکننده نسبت به این موضوع شکل بگیرد.
حسن‌رضا خاوری، نویسنده و استاد دانشگاه، در این مورد می‌گوید: «دانشجویان امروزی اکثرا گریزان از دانش‌اند. این‌ها پول می‌دهند تا رساله‌شان را ننویسند، یعنی یک مقدار پول به کسی می‌دهد تا پایان‌نامه‌شان را بنویسد. بنابراین این وضعیت یادآور همان زمانه‌ای است که مردم پول می‌دادند تا بچه‌های‌شان به مکتب نروند تا مبادا کافر شوند».
«درآمد این کار خوب است»
حنیف فرزان، معاون سخن‌گوی وزارت تحصیلات عالی در گفت‌وگو با اطلاعات روز در مورد روند غیرقانونی پایان‌نامه‌نویسی می‌گوید وضعیت رو به بهبود است: «نسبت به گذشته گراف تهیه پایان‌نامه‌های غیرقانونی و غیرمسلکی بسیار پایین آمده است. ما سیستم ایجاد کرده‌ایم و از تمام پایان‌نامه‌ها دیتابیس داریم. هر پایان‌نامه‌ای که تکراری باشد رد می‌شود»، اما شواهد خلاف گفته‌های آقای فرزان را نشان می‌دهد. در و دیوار شهر پر است از برچسپ‌های تبلیغاتی که خدمات فروش پایان‌نامه ارائه می‌دهد.
عزیز (نام مستعار) در کابل خدمات پایان‌نامه ارائه می‌کند. او می‌گوید درآمد خوبی از این راه دارد: «تنها من نیستم که پایان‌نامه کرایی می‌نویسم. همه این کار را می‌کنند. ما تزهای ماستری را هم می‌نویسیم. نرخ پایان‌نامه‌نویسی ما متفاوت است. مشتری داریم. درآمد این کار خوب است.» وقتی درباره چرایی این کارشان از او می‌پرسم در جواب می‌گوید: «وقتی یک دانشگاه نتواند به دانشجویانش نوشتن یاد بدهد، پس چرا ما این کار را نکنیم.»
علی (نام مستعار) از بامیان می‌گوید سالانه بیشتر از 10 پایان‌نامه در بدل پول می‌نویسد: «من خودم معلم هستم، اما بخش قابل توجهی درآمدم از طریق مونوگراف‌نویسی به‌دست می‌آید. دانشجویان زیادی برای این کار درخواست می‌دهند. من هر ساله بالای ده تا مونوگراف می‌نویسم.»
محمد (نام مستعار) نیز بامیان مصروف کار مشابه است. او می‌گوید درآمد این کار بیشتر از درآمد یک کارمند عادی است: «سال گذشته من بیشتر از ده پایان‌نامه نوشتم. این کار درآمدی خیلی خوبی دارد. اگر شما در فصل پایان‌نامه‌نویسی دو ماه به‌صورت منظم پایان‌نامه بنویسید درآمدی خیلی خوبی کسب خواهید کرد، بیشتر از درآمدی سالانه یک کارمند عادی.» او در مورد این‌که چه کسانی برای این کار درخواست می‌دهند، می‌گوید: «اساسا دو طبقه از دانشجویان برای این کار درخواست می‌دهند. اول، کسانی که واقعا نمی‌توانند پایان‌نامه‌شان را بنویسند، و البته تعداد این‌ها بسیار زیاد است. دوم، کسانی که پایان‌نامه‌نویسی برای‌‌شان مزخرف به‌نظر می‌رسند. این‌ها می‌گویند هرچه زودتر باید از شر این کار خلاص شد».
پنج‌سال پیش وزارت تحصیلات عالی ادعا کرده بود که «معقول‌سازی لایحه تدوین پایان‌نامه‌ها» از اولویت‌های کاری وزارت تحصیلات عالی است، اما واقعیت این است که از آن زمان تا حالا بهبودی در این زمینه حاصل نشده است.
معاون سخن‌گوی وزارت تحصیلات عالی بعضی انتقادات وارده بر کارکردهای وزارت تحصیلات عالی و دانشگاه‌ها در این مورد را وارد می‌داند، اما با این‌حال می‌افزاید که ما نباید از تغییرات مثبت در دانشگاه‌های افغانستان چشم‌پوشی کنیم: «تفاوت به‌وجود آمده. معمولا قضاوت مردم نسبت به کارهای وزارت تحصیلات عالی و کارکرد دانشگاه‌های بیرونی بوده. این‌ها بر مبنای تصاویری که از بیرون دریافت می‌کنند، قضاوت می‌کنند. اما وقتی از درون به این موضوع نگاه کنیم می‌بینیم که ما به دست‌آوردها و تغییرات مثبت دست یافته‌ایم؛ ما این تغییرات را نقطه‌به‌نقطه در بخش‌های مختلف می‌بینیم.» فرزان از فناوری‌هایی که به واسطه دانشجویان دانشگاه پولی‌تخنیک، که بیشتر در بخش کمپیوترساینس به‌وجود آمده است، به‌عنوان دست‌آورد و تغییر یاد می‌کند: «ما در همین دو سه سال اخیر در دانشگاه پولی‌تخنیک با استفاده از دانش سیستم‌هایی را برای تنظیم لیلیه‌ها، برای چگونگی حاضری الکترونیکی، برای رشد و توسعه تکنولوژی توسط خود محصلین داشتیم که با استفاده از آموزش‌هایی که به این‌ها داده شده بود این‌ها توانستند این‌ها را اختراع و کشف کنند و در اختیار دانشگاه و کاربرد سیستم بگذارند.»
«نقش جن در قرآن»
عتیق اروند، نویسنده و پژوهشگر می‌گوید: «دانشگاه‌های افغانستان نمی‌توانند در مورد تولید علم ادعایی داشته باشد.» یکی از استادان خصوصی دانشگاه کابل که نمی‌خواهد نامی از او در گزارش ذکر شود، در مورد وضعیت پایان‌نامه‌نویسی می‌گوید به‌طور کلی وضعیت فاجعهبار است: «به‌صورت کلی می‌توان گفت وضعیت فاجعهبار است. البته در بعضی دانشگاه‌ها حداقل به‌لحاظ صوری پایان‌نامه‌های خوب تهیه می‌شوند، اما فاجعه‌بارتر از این‌ها این است که مثلا در دانشگاه کابل پایان‌نامه‌های تحت عنوان نقش جن در قرآن نوشته می‌شوند». این عضو جامعه دانشگاهی افغانستان معتقد است «برای خرابی این وضعیت فرد مقصر نیست، بلکه همه و در کل سیستم مقصر است. محصل مقصر است، استاد مقصر است، دانشگاه به‌عنوان یک نهاد اداری و سازمان تکنیکی مقصر است و اما وزارت تحصیلات عالی مقصر اصلی است».
یعقوب یسنا، پژوهشگر و استاد دانشگاه، پایان‌نامه‌نویسی در دانشگاه‌های افغانستان را کار بیهوده می‌داند: «حمایت از پایان‌نامه‌نویسی در دوره‌ی لیسانس در دانشگاه‌ها بیشتر برای فساد صورت می‌گیرد. زیرا پایان‌نامه نوشتن یک دانشجوی لیسانس از نظر علمی اشتباه است. اگر هدف از پایان‌نامه نوشتن ارائه‌ی دریافت علمی و توسعه‌ی دریافت علمی باشد، دانشجوی لیسانس دانش لازم علمی و پژوهشی ندارد که با چنین هدف پایان‌نامه بنویسد.»
صادق دهقان، استاد دانشگاه ابن‌سینا در مورد وضعیت آشفته پایان‌نامه‌ها و روند پایان‌نامه‌نویسی می‌گوید با توجه به وضعیت موجود بهتر است روند پایان‌نامه‌نویسی در مقطع لیسانس از سیستم آموزشی تحصیلات عالی کشور برداشته شود: «این بحث یک‌بعدی نیست. از دوره مکتب ما با این مشکل مواجهیم. با توجه وضعیت موجودی که وجود دارد بهتر این است که پایان‌نامه‌نویسی برای دوره لیسانس حذف شود، چون واقعا جز هدر دادن امکانات مالی و زمانی طرف‌های درگیر در این قضیه – اعم از دانشجو و دانشگاه و وزارت – هیچ چیزی دیگر ندارد». آقای دهقان باور دارد که به‌جای پایان‌نامه‌نویسی باید مضمون «روش تحقیق» به‌صورت جدی و الزامی در دانشگاه‌ها تدریس شود.
سید علی‌محمد اشراقی، استاد دانشکده زبان و ادبیات دری دانشگاه کابل درباره وضعیت فاجعهبار پایان‌نامه‌نویسی می‌گوید: «از آن‌جایی که من به‌عنوان کسی که حدود بیست‌سال با محیط دانشگاهی سروکار داشته‌ام به این نتیجه رسیده‌ام که کار دقیق، نیک و سنجیده این است که برای یک مدتی نوشتن پایان‌نامه الزامی نباشد.»