کهنگی پول، نان و جنگ

شاید کمتر کسی بانکنوت‌های کهنه را در دادوستدهای روزانه‌‌شان قبول کنند. برای خیلی‌ها نیز کهنگی پول گاهی بهانه‌ی دعوا است. اما هستند کسانی از همین «کهنگی پول» نان می‌خورند. مثل حمیدالله (مستعار) که دست‌کم ده سال است در سرای شهزاده‌ کابل و ولایت‌های دیگر صرافی می‌کند. حمیدالله که نمی‌خواهد با هویت اصلی‌اش در این گزارش صحبت کند می‌گوید یکی از کارهای روزانه‌ی او و برادرانش این است که همه روز به مقدار هنگفتی اسکناس‌های کهنه و فرسوده را از بازار کابل به قیمت ارزان‌تر از مردم می‌خرند: «پول های کهنه را از مردم ارزان‌تر می‌خرم بعد به سرای شهزاده به یک قیمت دیگه به فروش می‌رسانم. همین‌گونه مصارف خانواده را تأمین می‌کنم. پولش بد نیست از کارم راضی‌ام.»

شمار زیادی از پایتخت‌نیشنان مدعی‌اند یکی از مشکلات اساسی که آن‌ها در کابل همواره با آن درگیرند، معضل اسکناس‌های مندرس و کهنه است که با افزایش این اسکناس‌‌ها، در دادوستدهای روزانه‌شان به مشکلات زیادی روبه‌رو می‌شوند. شماری از شهروندان به روزنامه اطلاعات روز می‌گویند پول‌هایی که از مغازه‌داران، رانندگان، دست‌فروشان و مشتریان‌شان می‌گیرند، به قیمتی ارزان‌تر از قیمت اصلی‌اش با صرافان و دست‌فروشان معاوضه می‌کنند.

احمد یکی از صرافان شهر کابل که همراه با همکارانش همه‌روزه پول‌های کهنه و فرسوده را از دکانداران و دست‌فروشان به قیمت پایین‌تر خریداری می‌کند، می‌گوید آن‌ها پول‌های کهنه را برای فروش به سرای شهزاده می‌برند اما این پول‌ها تا زمانی که به بانک مرکزی افغانستان می‌رسد چندین بار تبادله می‌شود. احمد می‌گوید از این راه پول خوبی به جیب می‌زند: «قیمت پول‌های خریداری‌شده نظر به کهنگی و فرسودگی‌اش فرق می‌کند. حتا زمانی هم بوده که ما ده افغانی را به پنج یا سه افغانی خریداری کردیم. همچنان پول‌هایی هم هست که دو یا سه افغانی از قیمت اصلی اش کمتر می‌خریم. بعد همین گونه خود ما این پول‌ها را به صرافان دیگر می‌فروشیم. تا بالاخره به بانک می‌رسد. و دوباره از بانک به مردم.»

چرخه‌های دورانی پول‌های کهنه

حاجی دادگل معاون، اتحادیه صرافان در رابطه به حل این مشکل که همه‌روزه شمار زیادی از شهروندان کشور با آن روبه‌رویند می‌گوید در تمامی بانک‌ها به‌ویژه بانک مرکزی شعبه مخصوصی برای تعویض این پول‌ها در نظر گرفته شده است: «طبق توافقی که اتحادیه صرافان کابل با بانک مرکزی داشته و هدایتی که بانک مرکزی به سایر بانک‌های شخصی داده، هیچ‌گونه مشکلی در تعویض بانکنوت‌های مندرس و قابل تعویض وجود ندارد. تمام بانک‌های افغانستان به‌خصوص بانک مرکزی شعبه مشخص برای تعویض بانکنوت‌های مندرس دارند. و این مشکل قابل حل است.»

برای گردش پول و تبادله در بازار مکانیزم جمع‌آوری پول‌های فرسوده از سوی بانک مرکزی وجود دارد؛ طوری که بانک، پول‌های از رده خارج‌شده که به‌دلیل فرسودگی بیش از اندازه قابلیت گردش در بازار را ندارد جمع کرده و به‌جای آن پول‌های نو را وارد بازار می‌کنند.

برخی از شهروندان مدعی‌اند روند تعویض پول‌های کهنه با نو به اندازه‌ی کافی شفاف نیست و احتمال این وجود دارد که این پول‌ها دوباره در بازار به گردش دربیایند. آن‌ها می‌گویند بانک‌ها اسکناس‌های فرسوده و کهنه‌ی آن‌ها را دوباره با اسکناس‌های کهنه دیگر تبدیل می‌کنند.

جنگ و دردسر

به‌رغم مشکلات یادشده شمار زیادی از رانندگان و مسافران شهر کابل می‌گویند آن‌ها همه‌روزه پول‌های کهنه و فرسوده‌ای از مسافران و رانندگان موترهای شهری دریافت می‌کنند که همین پول‌ها موجب مشکلاتی برای آن‌ها شده است. آن‌ها نبود پول‌های نو و قابل مبادله در بازار را از علت‌های اصلی این مسأله عنوان می‌کنند.

ریحانه عظیمی، دانشجوی یکی از دانشگاه‌های کابل هر روز با موترهای شهری به‌ویژه ملی‌بس به دانشگاه می‌رود. برای او که تردد در این مسیر، سخت‌ترین بخش از زندگی روزمره‌اش است می‌گوید اگرچه داشتن پول سهولت‌های بسیاری فراهم می‌کند اما وجود پول‌های خارج از گردش و به اصطلاح ناچل به نوعی مایه نگرانی است. او با اشاره به پول‌های کهنه‌ای که توسط رانندگان و مسافران تبادله می‌شود می‌گوید «وقتی پول کهنه پیش‌ام باشد تا رسیدن به خانه یا دانشگاه خدا خدا می‌کنم که کلینر متوجه کهنگی و یا فرسودگی پولم نشود. چون کلینران موترهای شهری اصلا رعایت حال زنان را نمی‌کنند. جنگ و دعوا راه می‌اندازند. البته خودم هم برای این‌که به مشکل برنخورم در وقت گرفتن باقی‌مانده پول‌ام از کلینر یا دکاندار تمام پول‌ها را یکی‌یکی می‌بینم تا در وقت خرید و یا پرداخت کرایه به مشکل برنخورم.»

رضا فرزام، استاد دانشگاه کابل به روزنامه اطلاعات روز می‌گوید پول‌های کهنه می‌تواند تأثیرات منفی روی وضعیت بازار داشته باشد ولی زیاد قابل ملاحظه نیست تا زمانی که این پول‌ها قابلیت گردش در بازار را داشته باشد مردم از آن‌ها استفاده می‌کنند. به گفته‌ی آقای فرزام آنچه که اهمیت دارد این است که اسکناس‌ها روزبه‌روز کهنه‌تر می‌شوند و تأثیری که بر روی مدیریت پولی افغانستان می‌گذارد، هزینه‌ی زیادی را بر دولت تحمیل می‌کند. او می‌افزاید بانک مرکزی سالانه پول‌های کهنه و مندرس را جمع‌آوری می‌کند و برای چاپ هر اسکناس در بیرون از کشور به‌طور میانگین در حدود سه افغانی می‌پردازد.

محسن، دکاندار، از مشکلات و درگیری‌هایی می‌گوید که با مشتریانش روزانه دارد: «برای ده یا بیست افغانی هر روز با مشتریانم به جنجال هستم. در تمام شهر یک ده افغانگی جدید پیدا نمی‌توانی. نمی‌شود هر روز برای تبدیل پول کهنه به بانک بروی. به همین دلیل پول‌های را که زیاد کهنه و فرسوده است به صراف به قیمت پایین می‌فروشم.» او می‌گوید روزی یکی از مشتریانش به‌خاطر ده افغانی فرسوده شیشه‌های مغازه‌اش را شکسته است. او که هر روز با شمار زیادی از مردم در تماس است می‌‌گوید در تمام بازار اسکناس‌های کهنه و فرسوده است. او هرروز نمی‌تواند دروازه مغازه‌اش را بسته و برای تعویض اسکناس های کهنه به بانک مرکزی برود.

رضا فرزام می‌افزاید فرهنگ استفاده از اسکناس‌های رایج در میان مردم از علت‌های اصلی فرسودگی آن‌هاست. دلیل دیگر این فرسودگی گردش بیش از اندازه پول است که نه‌تنها منجر به رشد اقتصاد نمی‌شود بلکه موجب کهنگی پول‌ها شده است. به باور آقای فرزام پول کمی در دسترس مردم قرار دارد که گردش بیش از اندازه آن موجب فرسودگی پول‌های موجود شده است.

بانک مرکزی افغانستان مسئولیت دارد که اسکناس‌های کهنه و از دورخارج‌شده را جمع‌آوری کند و به‌جای آن اسکناس‌های جدید وارد بازار کند. هرچند بانک مرکزی افغانستان در مورد این ادعا که پول‌های فرسوده دوباره وارد گردش بازار می‌شود، به تماس مکرر اطلاعات روز پاسخی نمی‌دهد، بانک مرکزی افغانستان (د افغانستان بانک) چند روز پیش گفته است که از سال ۱۳۸۳ تا سال ۱۳۹۹ خورشیدی، ۵۸ میلیارد افغانی بانکنوت فرسوده از دوران پول کشور خارج شده است. این نهاد گفته است که محو این مبلغ بانک‌نوت فرسوده که سالانه به‌طور اوسط به ۳.۶ میلیارد افغانی می‌رسد، تحت نظر یک کمیته‌ی متشکل از ادارات مختلف به‌گونه‌ی «شفاف» صورت می‌گیرد.

مسئولان بانک مرکزی گفته‌اند که بانک مرکزی برای روند توزیع بانک‌نوت‌های جدید در بازار مکانیزمی را روی دست گرفته که تا یک ماه دیگر تکمیل می‌شود. براساس این مکانیزم، پول‌ها به تناسب حجم بودجه‌ی هر ولایت از طریق بانک‌های تجارتی توزیع می‌شود.