در «رهنمود استراتژیک مؤقت امنیت ملی» ایالات متحده که در ۳ مارچ منتشر شد، حکومت بایدن وعده می‌دهد که «جنگ‌های ابدی» امریکا را پایان دهد و مطمئن شود که «افغانستان دوباره به لانه امن برای طراحی حملات تروریستی علیه ایالات متحده تبدیل نخواهد شد.» در اینجا هدف واضح است، اما مسیر رسیدن به آن پرپیچ‌و‌خم و مستلزم همراهی چند بازیگر و اتخاذ تصامیم دشوار است. حکومت بایدن باید تصمیم بگیرد که آیا ۲۵۰۰ سرباز باقی‌مانده ایالات متحده را تا اول ماه مِی از افغانستان خارج کند یا خیر. اما رییس‌جمهور بایدن هر تصمیمی بگیرد، یک چیز واضح است؛ آن این‌که تصمیم بایدن نقش مهمی در شکل‌دهی رفتار بازیگران متعددِ درگیر در افغانستان خواهد داشت.
حکومت افغانستان، طالبان، نیروهای خارجی و کشورهای منطقه از بازیگران اصلی جنگ جاری در افغانستان به شمار می‌روند. در این میان بازیگری که خیلی به آن توجه نمی‌شود، گروه وابسته به دولت اسلامی عراق و شام (داعش) به نام «ولایت خراسان دولت اسلامی» در افغانستان است.
با این‌که ولایت خراسان دولت اسلامی توانایی حمله مستقیم بر اهداف غربی را نداشته است، اما برخی معتقدند که این گروه در صورت داشتن ظرفیت چنین حملاتی، از انجام آن دریغ نمی‌کند. این گروه پس از تحمل تلفات قابل‌توجه در سال‌های گذشته، اکنون درحال بازسازی تدریجی خودش است و این نشان می‌دهد که عزم این گروه بر این است که از طریق انجام حملاتِ به صورت فزاینده تحریک‌آمیز دوام بیاورد. این‌که حالا ولایت خراسان دولت اسلامی تضعیف می‌شود یا قدرت‌مند، بستگی به تصمیم دولت بایدن در خصوص گام بعدی‌اش در افغانستان دارد.
ولایت خراسان دولت اسلامی در پی چیست؟
ولایت خراسان دولت اسلامی اندکی پس از ظهورش در منطقه افغانستان-پاکستان در اوایل سال ۲۰۱۵، موجی از حملات مرگبار را در سرتاسر این منطقه به راه‌انداخت. این گروه برای تقویت «کشندگی» حملاتش کارزارهای بمب‌گذاری انتحاری را در کابلِ افغانستان و بلوچستانِ پاکستان سازمان داد. به تعقیب آن کارزار شدید مقابله با تروریسمی که علیه این گروه در دو طرف مرز به راه افتاد و نیز درگیری این گروه با طالبان افغانستان، ظرفیت عملیاتی ولایت خراسان دولت اسلامی را به میزان چشم‌گیری کاهش داد، اما نتوانست این گروه را از بین ببرد. ولایت خراسان دولت اسلامی با این‌که ضعیف شده و قلمروش را از دست داده است و در رده رهبری و نیز در صفوف جنگ‌جویانش دچار تلفات سنگین شده است، اما همچنان مقاومت کرده است.
ولایت خراسان دولت اسلامی اواسط سال ۲۰۲۰ امیر جدید برگزید. داکتر شهاب المهاجر، متخصص جنگ شهری با این انتظار که استراتژی رزمی ولایت خراسان دولت اسلامی را در محیطی به سرعت درحال تغییرِ افغانستان (با توجه به امضای توافق صلح بین ایالات متحده و طالبان) تغییر دهد، به عنوان امیر این گروه منصوب شد. اعتقاد براین است که المهاجر از زمان انتصابش به عنوان امیر این گروه، برخی از حملات و عملیات‌های پیچیده ولایت خراسان دولت اسلامی را، از جمله محاصره ۲۰ ساعته زندان شهر جلال‌آباد در ماه آگوست سال ۲۰۲۰، طراحی و انجام داده است. همچنین الهماجر در تلاش برای تحکیم جای‌پای ولایت خراسان در افغانستان، اعلام کرده است که آن عده از اعضای این گروه که قبلا پس از شکست‌‌شان در ولایت ننگرهار و کنر به نیروهای حکومت افغانستان تسلیم شده بودند، مورد عفو عمومی رهبری این گروه قرار می‌گیرند.
ولایت خراسان دولت اسلامی در یک سال گذشته و ماه‌های اخیر برانجام حملاتِ به شدت تحریک‌آمیز در ولایات مهم و استراتژیک ننگرهار و کابل تمرکز کرده است. حمله سال گذشته این گروه بر زایشگاهی در کابل، هدف قراردادن معبد سیک‌ها و همچنین کشتن سه زن عضو رسانه در ماه مارچ ۲۰۲۱، از جمله حملاتی است که این گروه با انجام آن سعی در جلب توجه کرده است. با توجه به وضعیت ضعیف ولایت خراسان دولت اسلامی، حملات مرگبار و تحریک‌آمیز در کابل و ننگرهار ابزار خوبی برای این گروه است تا قبل از تلاش برای راه‌اندازی استراتژی پرهزینه‌اش برای بازپس‌گیری مجدد قلمرو، از آن برای جذب نیرو و تبلیغ‌کردن تصمیمش استفاده کند.
برپایه مجموعه‌دادۀ ما درباره حملات ولایت خراسان دولت اسلامی در افغانستان، این گروه مسئولیت ۸۰ حمله را در سال ۲۰۲۰ از جمله ۴۱ حمله در ننگرهار و ۲۳ حمله در کابل و ۷ حمله در ولایت پروان در همسایگی کابل (این ارقام براساس ادعاهایی است که دولت اسلامی از طریق رسانه‌هایی مانند النبا گزارش منتشر کرده است. پایگاه اطلاعاتی Armed Conflict Location & Event Data Project حدود ۶۸ حادثه مرتبط به ولایت خراسان دولت اسلامی را در سال ۲۰۲۰ ثبت و مستند کرده است) برعهده گرفته است. حدود ۳۲ مورد از این حملات علیه نهادهای امنیتی و استخباراتی افغانستان از جمله نیروهای پولیس و کارمندان دولتی بوده است. بقیه حملات اقلیت‌های افغانستان مانند شیعیان و جامعه سیک و سفارت امریکا در کابل و پایگاه نظامی ایالات متحده در بگرام و همچنین طالبان افغانستان را هدف قرار داده است. این ارقام، در مقایسه با داده‌های سال‌های گذشته، افزایش قابل‌توجه را در فعالیت‌های ولایت خراسان دولت اسلامی نشان می‌دهد و با آمار درباره فعالیت‌های این گروه در سال‌های ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ (سال‌های اوج) که به ترتیب مسئولیت ۱۰۰ و ۸۴ حمله در افغانستان به این گروه نسبت داده شد، قابل مقایسه است. این روند صعودی در حملات که مسئولیت آن‌را ولایت خراسان دولت اسلامی به عهده گرفته است، به نظر می‌رسد در سال ۲۰۲۱ نیز ادامه یافته است. این گروه تنها در دو ماه اول سال ۲۰۲۱ مسئولیت ۴۷ حمله را برعهده گرفته است.
با این‌که می‌توان انتظار داشت که ولایت خراسان دولت اسلامی در خصوص ادعاهایش درباره تحکیم قدرتش در افغانستان اغراق کند، اما نشانۀ دیگر بازگشت این گروه به صحنه، از سرگیری برخی عملیات‌های تبلیغاتی این گروه است. برای مثال، گفته می‌شود که این گروه نشرات رادیویی خود را در افغانستان از اوایل سال ۲۰۲۱ از سر گرفته است. رادیو صدای خراسان، به هواداران این گروه درباره فعالیت‌های ولایت خراسان در سطح منطقه و جهان اطلاعات می‌دهد. علاوه براین، ولایت خراسان دولت اسلامی پلتفرم‌های محلی دروغ‌پراکنی خود را نیز فعال کرده است. این پلتفرم‌ها به اصطلاح مستندهایی را منتشر می‌کند که به نظر می‌رسد با هدف جذب نیرو از درون مراکز قدرت طالبان طراحی، تولید و منتشر می‌شود. محتوای این انتشارات مضامین آشنایی را در بر می‌گیرد، مانند انتقاد از توافق صلح طالبان با ایالات متحده و انتقاد از دولت پاکستان به خاطر حمایتش از طالبان و همچنین ارائه گزارش‌های تصویری درباره آخرین حملات دولت اسلامی در افغانستان. بنابراین جای تعجب نیست که مقامات متعدد ایالات متحده نیز درباره بازگشت احتمالی ولایت خراسان دولت اسلامی ابراز نگرانی کرده‌اند.
تأثیر خروج ایالات متحده
تغییر قابل‌توجه در روند فعالیت‌های ولایت خراسان دولت اسلامی در سال ۲۰۲۰ در مقایسه با سال ۲۰۱۹، ممکن است ناشی از آمیخته‌ای از عوامل متعدد از جمله خروج نیروهای امریکایی، بی‌اطمینانی سیاسی، اثرات اقتصادی و اجتماعی منفی همه‌گیری کووید۱۹ و همچنین عوامل درون سازمانی این گروه مانند تغییر رهبری و کاهش جلب و جذب باشد. با توجه به این وضعیت، کاهش بیشتر نیروهای امریکایی در افغانستان چه تأثیری بر ولایت خراسان دولت اسلامی می‌گذارد؟ پاسخ این پرسش به این بستگی دارد که آیا ایالات متحده به همکاری‌اش با افغانستان در امر مبارزه با تروریسم، که تاکنون در مهار این گروه به شدت مهم بوده است، ادامه خواهد داد یا خیر. برای مثال تاکتیک جنگی که بالاترین تلفات را بر شبه‌نظامیان و رهبری ولایت خراسان دولت اسلامی در بین سال‌های ۲۰۱۵ و ۲۰۱۸ وارد کرده است، یا حملات هوایی یا عملیات‌های زمینی با پشتیبانی هوایی ایالات متحده بوده است. این عملیات‌ها به کشته‌شدن یا دست‌گیری بیش از ۸ هزار فرد وابسته به ولایت خراسان دولت اسلامی از جمله چند امیر این گروه منجر شده است. لازم به ذکر است که داده‌ها درباره مرگ غیرنظامیان در این حملات درحال حاضر در دسترس نیست.
مقابله با ولایت خراسان دولت اسلامی احتمالا زمانی مؤثریت بیشتر خواهد داشت که شامل ترکیبی از تلاش‌های طالبان و نیروهای امنیتی افغانستان باشد. این مسأله در بیرون‌راندن ولایت خراسان دولت اسلامی از ولایت کنر در ماه فبروری و مارچ سال ۲۰۲۰ با پشتیبانی هوایی ایالات متحده از عملیات نیروهای افغان به خوبی مشاهده شد. خروج کامل ایالات متحده احتمالا به ولایت خراسان دولت اسلامی انگیزه می‌دهد که اقدام به بازپس‌گیری قلمرو و کنترل اراضی‌ای کند که قبلا در دست داشت و همچنین حملاتش را در مناطق شهری با هدف تقویت اعتبار خودش و همچنین ایجاد بی‌اعتمادی بین طالبان و حکومت افغانستان، تشدید کند. به این ترتیب توانایی ولایت خراسان دولت اسلامی در تثبیت جایگاهش در آینده افغانستان، نیز به موفقیت گفت‌وگوهای بین‌الافغانی و توقف خشونت بستگی دارد؛ دو مسأله‌ای که در حاضر دست‌نیافتنی باقی مانده است.
پس از خروج کامل امریکا از افغانستان، اگر خشونت همچنان ادامه یابد و از کنترل خارج شود و طالبان بخواهد که بر حکومت و نیروهای امنیتی افغانستان غلبه کند، بهترین شرایط برای قدرت‌مندشدن ولایت خراسان دولت اسلامی فراهم می‌شود. از سوی دیگر، این احتمال وجود دارد که دولت بایدن گزینه خروج مبتنی بر شرایط را انتخاب کند که در آن خروج ایالات متحده منوط به کاهش مداوم خشونت، توافق سیاسی بین‌الافغانی پایدار و حمایت بین‌المللی برای تسهیل اداره کشور و مبارزه با تروریسم خواهد بود. این گزینه گرچه به نظر دشوار می‌آید، اما تنها مسیری است که پیش‌شرط‌های یک رویکرد همکارانه را که برای مختل‌کردن شبکه ولایت خراسان دولت اسلامی، جلب و جذب این گروه از گروه‌های محلی و منطقه‌ای و هرگونه تلاش برای بازپس‌گیری مراکز قدرتش ضروری است، فراهم می‌کند.
دیدگاه‌های بیان‌شده در این مقاله دیدگاه نویسندگان آن است و نظر مرکز مبارزه با تروریسم، آکادمی نظامی ایالات متحده، وزارت دفاع یا دولت ایالات متحده را بازتاب نمی‌دهد.
دکتر آمیرا جدون استادیار «مرکز مبارزه با تروریسم و دیپارتمنت علوم اجتماعی» آکادمی نظامی ایالات متحده در «وست پوینت» نیویورک است.
عبدال سید پژوهش‌گر مستقل است که جهادگرایی و سیاست و امنیت در منقطه افغانستان-پاکستان را مطالعه می‌کند. او درحال حاضر روی پروژه‌های مرتبط به سازمان‌های افراطی خشن و جهادگرایی فراملی در منطقه افغانستان-پاکستان کار می‌کند.