القاعده هرگز به اندازه‌ای که ضعیف به تصویر کشیده می‌شود، ضعیف نبوده است. برخی ناظران با این استدلال که رهبران اصلی این گروه یکی پس از دیگری کشته شده‌اند، نفوذ داعش از القاعده پیشی گرفته و شبکه جهانی القاعده در نتیجه تلاش‌های ضدتروریسم و نیز رقابت‌ها و اختلافات داخلی ازهم پاشیده است، معتقدند که از جانب القاعده تهدید تروریستی جدی متوجه غرب نیست. اما به رغم این باور القاعده همچنان اهمیت خود را حفظ کرده است، کارزارهای نظامی خود را به چندین کشور گسترش بخشیده است و ساختار سازمانی مقاومی ایجاد کرده که توسط اعضای عالی‌رتبه القاعده با سال‌ها تجربه در این سازمان، اداره می‌شود.
ماه نوامبر پارسال شایعاتی پخش شد که ایمن الظواهری، رهبر القاعده، در اثر بیماری مرده است و این گروه را بدون تعیین جانشین خود برجای گذاشته است. رهبری ارشد القاعده تا هنوز مرگ ظواهری را تأیید نکرده است، از جانب خود ظواهری نیز بیانیه‌ای در رد آن منتشر نشده است. القاعده اکنون احتمالا درحال انتقال رهبری است و درک بهتر این وضعیت مستلزم بررسی دوره رهبری ظواهری و نگاهی به فهرست جانشینان احتمالی وی است.
نگاهی به دستاوردهای ایمن الظواهری
ظواهری از زمان به دست گرفتن رهبری القاعده از اسامه بن لادن مورد تسسخر «دوست» و دشمن قرار داشته است. انتقاد کلان از وی این است که او فاقد کاریزمای بن لادن است، از دسترس خارج است، وابستگان محلی القاعده را کنترل نمی‌تواند و استراتژی مشخصی ندارد.
اما اگر قرار باشد از نحوه مدیریت شبکه القاعده به رهبری ظواهری در شش سال گذشته پس از قطع رابطه این گروه با داعش قضاوت کنیم، دوره ظواهری به عنوان امیر القاعده دوره موفقی بوده است. با این‌که القاعده در سوریه شکست‌های فاحشی را به دلیل ناتوانی ظواهری در جلوگیری از انشعاب سازمانی دولت اسلامی از القاعده، تشدید درگیری‌های داخلی بین گروه‌های جهادی و نافرمانی ابومحمد الجولانی (که القاعده در سوریه را از القاعده مادر جدا کرد) متحمل شد، اما ظواهری در مواجهه با چالشِ عظیم داعش و قدرتِ نمادین اعلام خلافت اسلامی جدید توسط این گروه، توانست از فروپاشی شبکه جهانی القاعده جلوگیری کند و وفاداری وابستگان نزدیک القاعده را حفظ کند. وقایع چند سال اخیر نشان داده که پیوند وفاداری پیش‌کسوتان القاعده با ظواهری بسیار مستحکم است. این کهنه‌سربازان و پیش‌کسوتان پیوسته از ظواهری در برابر انتقادها محافظت می‌کنند. اما چرا به ظواهری به خاطر موفقیتش در منسجم نگه‌داشتن شبکه القاعده در چنین شرایط دشوار، اعتبار کافی داده نمی‌شود؟
مهم‌ترین مشکل ظواهری ناتوانایی وی در برقراری ارتباط منظم و مداوم با دستیاران ارشد رهبری سازمان و رهبری گروه‌های وابسته به القاعده است. در بعضی موارد این مسأله او را از دسترس خارج ساخته و نفوذش را کاهش داده است. این امر به ویژه در مورد تحولات مرتبط با القاعده در سوریه در سال ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ صدق می‌کند. در این دوره جبهه النصره روند جدایی خودش از القاعده را آغاز کرد. درحالی‌که ظواهری قادر به تأثیرگذاری بر وقایع در سوریه نبود، در اکتبر ۲۰۱۵ از ابوهمام الشامی، که در آن زمان یک مقام ارشد جبهه النصره بود و بعدا مشخص شد که زنده است و اکنون رهبری شاخه سوریه القاعده، یعنی گروه «حراس الدین» را برعهده دارد، تمجید کرد. با این‌حال آنچه از تأثیر منفی انزوای ظواهری کاسته و در مدیریت شبکه القاعده به وی کمک کرده است، برخورداری او از حمایت گروهی از اعضای ارشد القاعده در ایران است. این گروه از اعضای ارشد القاعده همچنان که سایر گروه‌های وابسته به القاعده را در سراسر جهان رهبری می‌کنند، به عنوان رابط اصلی بین شبه‌نظامیان در سوریه و ظواهری در خفا عمل کرده‌اند. نادیده‌گرفتن اهمیت این گروه از رهبران القاعده که «کمیته حطین» (که به احتمال زیاد نامش برگرفته از نام جایی است که در آن صلاح‌الدین بر سر کنترل فلسطین با صلیبی‌ها جنگید) این سازمان را تشکیل می‌دهند، بسیار دشوار است، زیرا فعالیت آن‌ها استحکام نهادی القاعده را نشان می‌دهد.
چه کسانی در صف رهبری القاعده قرار دارند؟
پس از شکست نسبی داعش در سوریه ، ایالات متحده و نیروهای سایر کشورها بار دیگر تمام تلاش خود را برای از بین بردن رهبری القاعده به کار بسته‌اند. در سال‌های اخیر ایالات متحده و سایر نیروها افراد ذیل را از میان برداشته‌اند:
– حمزه بن لادن، پسر اسامه بن لادن و وارث بالقوه
– عاصم عمر، رهبر القاعده در شبه قاره هند
– حسام عبدالرئوف، عضو شورای القاعده و مقام رسانه‌ای ارشد این گروه
– ذاکر موسا، رهبر انصار غزوات الهند
– قاسم االریمی، رهبر القاعده در شبه جزیره عربستان
– یحیا ابوهمام، امیر القاعده در مغرب اسلامی در ساحل
– ابویحیا الجزائری، امیر القاعده در مغرب اسلامی در ساحل
– عبدالمالک دروکدال، رهبر القاعده در مغرب اسلامی
– ابومحمد السودانی، مدیر کل حراس الدین
– ابوخدیجه اردونی و ابوالقاسم، اعضای شورای حراس الدین
با این‌حال بخش عمده رهبری القاعده در امان باقی مانده است و چهره‌های جدید وارد رده‌های رهبری این گروه شده‌اند. داشتن پناه‌گاه امن به بقای این سازمان کمک کرده است. «مایک پومپئو» در یکی از آخرین سخنرانی‌های خود به عنوان وزیر امورخارجه ایالات متحده به نقش رهبران القاعده مستقر در ایران و تهدید ناشی از آن‌ها پرداخت. این‌که چند رهبر و مقام عالی‌رتبه القاعده در ایران مستقر هستند، چیز جدیدی نیست. ایران طی این سال‌ها از زندانی‌کردن مقامات القاعده به قراردادن آن‌ها تحت بازداشت خانگی تغییر رویکرد داده است و اخیرا به نظر می‌رسد رهبران القاعده مستقر در ایران یا آزادانه در طول و عرض این کشور پرسه می‌زنند و یا توانسته‌اند از این کشور خارج شوند. حمزه بن لادن در سال ۲۰۱۰ از ایران آزاد شد و برای پیوستن به پدرش به پاکستان سفر کرد و در سال ۲۰۱۵ نیز پنج رهبر ارشد القاعده به عنوان بخشی از روند تبادل زندانیان آزاد شدند و به سوریه سفر کردند. ابومحمد المصری، رهبر ارشد دیگر القاعده و دومین فرد در زنجیره فرماندهی القاعده پس از ظواهری، در آگست سال ۲۰۲۰ توسط نیروهای ویژه اسرائیلی در خیابانی در تهران کشته شد.
در ایران، این گروه از رهبران القاعده از زندگی عاری از تهدید و ترس از حملات هواپیماهای بدون سرنشین برخوردار بوده‌اند. همانطور که ابوالقاسم، چهره ارشد القاعده که از ایران به سوریه سفر کرد، تأیید کرده است، این رهبران در ایران تنها با محدودیت‌های جزئی روبرو بوده‌اند. این آزادی نسبی برای این گروه از رهبران القاعده امکان برقراری ارتباط منظم و مداوم با وفاداران القاعده در سوریه و سایر مکان‌هایی را فراهم آورد که هماهنگی در آن‌ها از افغانستان و پاکستان اگر نه غیرممکن، دشوار می‌بود. اگر جانشین ظواهری از میان پیش‌کسوتان القاعده مستقر در ایران انتخاب شود، حضور القاعده در ایران به طور بالقوه می‌تواند به یک مشکل جدی تبدیل شود. ایران از نفو قابل‌توجهی بر امیر القاعده برخوردار خواهد شد و احتمالا محدودیت‌هایی را بر وی وضع خواهد کرد. این امر نه‌تنها کنترل وی بر این گروه را محدود می‌کند بلکه باعث می‌شود که القاعده در برابر انتقادهای گروه‌های جهادی رقیب که از حضور رهبر القاعده در ایران برای اعتبارزدایی از القاعده استفاده خواهند کرد، آسیب‌پذیر باشد.
علاوه بر رهبران گروه‌های وابسته متعددد القاعده، این گروه هنوز تعداد زیادی فرمانده، مقام ارشد، کهنه‌سرباز و ایدئولوگ‌های باسابقه در خدمت خود دارد. چندین تن از این چهره‌ها می‌توانند رقبای احتمالی یک‌دیگر برای جانشینی ظواهری باشند.
اولین و مهم‌ترین چهره در میان این افراد سیف العدل است، فرمانده باسابقه مصری القاعده که اخیرا جانشین المصری به عنوان فرد شماره دو القاعده شد. سیف العدل به عنوان رییس قدرت‌مندترین نهاد القاعده، یعنی شورای نظامی این سازمان، برای دوره‌ای که از سال ۲۰۰۱ شروع می‌شود، و به عنوان فردی که اسامه بن لادن را مجاب کرد به ابومصعب الزرقاوی فرصت بدهد، از سابقه حضور طولانی در مهم‌ترین حلقه القاعده برخوردار است. او نه‌تنها به دلیل سمّت رسمی خود به عنوان معاون ظواهری، بلکه به دلیل احترامی که در شبکه جهانی القاعده برایش قائل اند، نامزد بی‌چون و چرا برای جانشینی ظواهری است.
در سال‌های اخیر سیف العدل از لانه امن خود در ایران بسیار فعال بوده و با وفاداران القاعده در سوریه تعامل داشته و گه‌گاه از طریق تلگرام هدایاتی را برای آن‌ها صادر کرده است. سیف العدل اگر جایگزینی ظواهری شود احتمالا از ایران به خارج نقل مکان خواهد کرد.
عبدالرحمان مغربی یکی‌دیگر از چهره‌های ارشد القاعده و عضو شورای این گروه است. او اصالتا از مراکش است و به عنوان مهندس کمپیوتر آموزش دیده و با یکی از دختران ظواهری ازدواج کرده است. او سال‌ها رهبری عملیات‌های رسانه‌ای القاعده و ریاست نهاد رسانه‌ای اصلی این گروه،یعنی الصحاب را برعهده داشته است. مغربی از سال ۲۰۱۰ به عنوان عضو کلیدی القاعده در ایران فعالیت می‌کرد و به بن لادن در مورد امور اعضای این گروه در ایران گزارش می‌داد. منابع می‌گویند که مغربی همانند سیف العدل در ایران همچنان فعال است و رهبری کارزارهای رسانه‌ای جهانی این گروه از جمله رهبری رسانه‌های منطقه‌ای القاعده را برعهده داشته است. یکی از دستیاران مغربی در ایران قطال الابدالی است؛ شهروند سعودی و مقام باسابقه القاعده که در امر اداره ساختار رسانه‌ای القاعده به مغربی کمک می‌کند.
یاسین السوری و معاون احتمالی وی، عادل الوهابی الحربی، رهبری امور سازمانی القاعده را در ایران برعهده دارند. السوری سال‌ها مسئول تسهیل حمل و نقل پول و پرسنل القاعده به داخل و خارج ایران بوده است. او همچنین برای مدت کوتاهی زندانی شده بود. اگر ایران را مرکز سازمانی القاعده در نظر بگیریم، نقش السوری احتمالا بزرگ‌تر از آنی است که قبلا تصور می‌شد. ابوحمزه الخالدی که با السوری ارتباط نزدیک دارد و از عربستان سعودی است و از سال ۲۰۰۷ به این سو عضو القاعده است، به نظر می‌رسد که به عنوان رابط اصلی بین گروه‌های وابسته القاعده در سراسر جهان و رهبران این شبکه در افغانستان و پاکستان و ایران، در نقش مدیر کل، عمل می‌کند. الخالدی در ابتدای کارش با القاعده به عنوان عضو نسل جدید رهبری القاعده شناخته شد که این گروه درحال آماده‌کردن‌شان برای انجام مسئولیت در نقش‌های ارشدتر در آینده بود و اکنون شایعه شده است که او رییس شورای نظامی القاعده است و مسئولیت سیف العدل را برعهده گرفته است.
ابو عبدالکریم الخراسانی پس از رهایی از اسارت در ایران در سال ۲۰۱۵ به سوریه مهاجرت کرد، جایی که او اکنون پس از مرگ ابومحمد السودانی، ارشدترین چهره القاعده دانسته می‌شود. این‌که الخراسانی در سوریه دقیقا چه نقشی را ایفا می‌کند، نامعلوم است اما اعتقاد براین است که او نقشی در گروه محلی القاعده در سوریه، یعنی حراس الدین ندارد و به جای آن به عنوان نماینده القاعده مادر در سوریه فعالیت می‌کند. او از اواخر سال ۲۰۱۷ تاکنون رهبری چندین طرح آشتی بین حراس الدین و هیئت تحریرالشام را برعهده داشته است که نشان‌دهنده جایگاه وی در حلقات جهادی است.
در مورد ساختار ایدئولوژیک القاعده، باورها براین است که ابو الولید الفلسطینی، ایدئولوگ پیشکسوت القاعده هنوز زنده است. او که در عربستان سعودی بزرگ شده، در سال ۱۹۸۶ این کشور را به مقصد پیشاورِ پاکستان ترک کرد. او سال‌های آخر دهه ۱۹۹۰ را در لندن گذراند و در آنجا معاون روحانی تندرو شناخته‌شده، ابوقطاده الفلسطینی بود. آخرین اخبار درباره ابوالولید این است که او در سال ۲۰۱۷ از زندان پاکستان آزاد شد و به ترکیه منتقل شد، جایی که در آن دیگر پیشکسوت القاعده، یعنی محمد اسلامبولی، حضور دارد.
به نظر می‌رسد که القاعده علاوه بر داشتن مزیت کهنه‌سربازان و پیش‌کسوتان عملیاتی این گروه، دارای یک شورای کارآمد خوب نیز هست. شورای مشورتی القاعده که تحت نفوذ مصری‌های است، در سال‌های اخیر همچنان فعال باقی مانده است. این نشانه استحکام نهادی این گروه به رغم سال‌ها فشارِ ناشی از تلاش‌های مبارزه با تروریسم است.
همچنان قوی
حامیان القاعده از روزی که ظواهری دیگر با آن‌ها نباشد، ترسی ندارند. همانند دوره‌ی پس از مرگ بن لادن، آن‌ها آینده‌ی این گروه را وابسته به یک فرد نمی‌دانند و با وجود تعداد زیادی رهبران باتجربه در اطراف خود، اطمینان دارند که جانشین ظواهری قادر به هدایت این گروه خواهد بود. علاوه بر دسته‌ای از کهنه‌سربازان و پیش‌کسوتان قدیمی القاعده، نسل جدیدی از اعضای ارشد این گروه برای احراز پست‌های رهبری آینده‌ی این گروه آماده می‌شوند. بسیاری از این چهره‌ها در سال‌های گذشته کشته شده‌اند، اما همه نه. این نسل در یک دوره‌ی چالش‌برانگیز پخته شده و در میدان جنگ تجربه کسب کرده‌اند. رهبری القاعده به‌رغم سال‌ها جنگ، ترور و انزوا، همچنان مقاوم و آماده تحمل ضربه‌های بعدی است.
توره همینگ دکترای علوم سیاسی و اجتماعی از انستیتوت دانشگاه اروپایی دارد و پژوهش‌گر غیرمقیم مرکز بین‌المللی مطالعه افراط‌گرایی در دانشگاه کینگز لندن است. پژوهش وی بر جنبش جهادی سنی و به ویژه درگیری داخلی این جنبش از سال ۲۰۱۴ به این سو، متمرکز است. او درحال حاضر روی کتابی کار می‌کند که اواخر سال جاری منتشر خواهد شد.