امکان دارد زنجیره آلودگی‌ِ که «سارس-کو-۲» را به سراسر جهان پخش کرد، همچون بیشتر بیماری‌های جدید، زمانی شروع شده باشد که ویروس از میزبان حیوانی در مزرعه‌ای، غاری، یا بازاری، خودش را بدون واسطه به میزبان انسان رساند. همچنین امکان دارد که این زنجیره از یکی از آزمایشگاه‌های حکومت چین شروع شده باشد. این دو احتمال از جانب بسیاری کسانی که همه‌گیری کووید۱۹ را مطالعه می‌کنند، دیری‌ست به رسمیت شناخته شده است. اما امکان‌پذیربودن دو چیز به این معنا نیست که هردو به یک اندازه محتمل‌اند.
طی بیشتر ماه‌های سال ۲۰۲۰ دانشمندان و رسانه‌ها تمایل داشتند احتمال نشت ویروس کووید۱۹ از آزمایشگاه را یک احتمال بسیار ناچیز و احتمال سرایت این ویروس از طریق تماس روزمره انسان و حیوان را به مراتب محتمل‌تر بدانند. حالا این نگرش تغییر کرده است. در ماه مارچ «تدروس آدنوم گبریسیوس»، رییس سازمان جهانی بهداشت گفت که فرضیه نشت ویروس از آزمایشگاه هنوز به اندازه کافی ارزیابی نشده است. در تاریخ ۲۶ می، رییس‌جمهور جو بایدن به سازمان‌های اطلاعاتی امریکا، که هنوز در مورد تئوری نشت آزمایشگاهی به نتیجه نرسیده‌اند، دستور داد که بیشتر تلاش کنند.
ویروس‌ها؛ استادان فرار از آزمایشگاه
می‌گویند ویروس سارس-کو-۲ از یک بازار ماهی و حیوانات در شهر ووهان چین پخش شده است. بازارهای خرید و فروش حیوانات وحشی در چین و نیز تجارت پرندگان وحشی، موش صحرایی، پنگولین‌ها و کرگدن‌ها که در واقع این بازارها را تأمین می‌کند، دیگ جوشانی است که زمینه را برای سرایت ویروس از میزبان حیوان به انسان فراهم می‌کند. در دهه ۲۰۱۰ مطالعه‌ای در ویتنام نشان داد که حیوانات حتا هنگام انتقال به رستوران یا بازار برای فروش، از یک‌دیگر ویروس‌های خانواده کرونا را می‌گیرند؛ بنابراین دلیلی وجود ندارد که فکر کنیم زنجیره‌‌های تدارکاتی بازارها و رستوران‌های چین سالم‌تر از مال ویتنام باشد. در فبروری سال گذشته، در آنچه به نظر می‌رسید اقدامی برای به رسمیت شناختن خطر موجود در این زنجیره‌ها و بازارها باشد، چین خرید فروش و مصرف گوشت حیوانات وحشی را ممنوع اعلام کرد. این یک گام بزرگ و پرهزینه برای بیجینگ بود.
آنچه در مرحله اول به نگرانی‌ها از نشت کووید۱۹ از آزمایشگاه دامن زد، موقعیت و جغرافیای بازار ووهان بود. این بازار در ۱۲ کیلومتری «انستیتوت ویروس‌شناسی ووهان» واقع شده که یک مرکز جهانی برای تحقیق در مورد ویروس‌های کرونا است. همچنین، در ۵۰۰ متری این بازار «مرکز کنترل و پیش‌گیری از بیماری‌های» ووهان واقع شده است که روی ویروس‌های کرونا در بدن خفاش کار می‌کند. امکان دارد یک کارمند یا کارمندان یکی از این آزمایشگاه‌ها به ویروس کرونای تحت مطالعه در آزمایشگاه آلوده شده باشد و سپس این ویروس به خارج از آزمایشگاه منتقل شده باشد. همچنین، امکان دارد که ویروس مستقیما از یک خفاش یا حیوان دیگر، در داخل آزمایشگاه یا در جریان کارهای میدانی پژوهش‌گران این آزمایشگاه‌ها به انسان منتقل شده باشد. یکی از کارمندان مرکز کنترل و پیش‌گیری بیماری‌ها در ووهان، به خاطر اشتیاقی که به جمع‌آوری ویروس‌های موجود در بدن خفاش‌های وحشی دارد، شناخته شده است.
اگر واقعا یکی از این دو اتفاق فرضی باعث سرایت سارس-کو-۲ به انسان شده باشد چه؟ از زمان شیوع سارس (بیماری تنفسی که عامل آن «سارس-کو» بود) در اوایل دهه ۲۰۰۰، ظرفیت بالای زیرگونه‌های کروناویروس در ایجاد همه‌گیری، دانشمندان را نگران کرده بود. ویروس‌های کرونا به شدت واگیردارند و این همان خاصیتی است که آن‌ها را موردتوجه ویژه محققان در ووهان قرار داده بود. اگر ثابت شود محققانی که هدف تحقیق‌شان مقابله با تهدیدات زیرگونه‌های کروناویروس بوده، باعث سرایت یکی از آن گونه‌ها به انسان‌ها شده‌اند، ماجرای همه‌گیری کووید۱۹ به صورت عمیقا آزاردهنده‌ای آیرونیک خواهد شد.
پاتوژن‌ها یا عوامل بیماری‌زا از مراکز تحقیقاتی و آزمایشگاه‌هایی که روی آن‌ها کار می‌کنند، به طرز نگران‌کننده‌ای مکررا به بیرون از این نهادها فرار می‌کنند. آخرین مرگ ثبت‌شده بر اثر آبله، در نتیجه نشت آزمایشگاهی پاتوژن این بیماری در انگلیس در سال ۱۹۷۸ بود. ویروس سارس-کو که باعث ایجاد بیماری سارس می‌شود، در دو مورد در سال ۲۰۰۳، یک بار در سنگاپور و یک بار در تایوان از آزمایشگاه فرار کرد. همچنین این ویروس در دو مورد جداگانه در سال ۲۰۰۴ از آزمایشگاهی در بیجینگ به بیرون نشت کرد. در دسامبر ۲۰۱۹ بیش از ۱۰۰ دانشجو و کارمند در دو مرکز تحقیقاتی کشاورزی در «لانژو»، با شیوع بیماری «تب مالت» که یک بیماری باکتریایی است و معمولا از دام به انسان منتقل می‌شود، بیمار شدند.
همچنین در یک مورد به شدت نگران‌کننده که حالا مشخص شده است، آنفولانزای h1n1 (خوکی) که در سال ۱۹۷۷ در جهان پخش شد، از آزمایشگاهی در شمال‌شرق آسیا (و احتمالا یا در چین یا در روسیه) نشت کرده بوده. در آن‌زمان برخی از دانشمندان غربی به این مسأله مشکوک بودند اما احتمالا از ترس اینکه چین و یا روسیه از تلاش‌های جهانی برای کنترل آنفولانزا عقب نکشند یا هم از ترس واکنش منفی علیه ویروس‌شناسی، صدای خود را بلند نکردند. وقتی حرف از امنیت زیستی یا اقدامات پیش‌گیرانه برای کاهش خطر انتقال ویروس یا بیماری‌های عفونی می‌شود، انستیتوت ویروس‌شناسی ووهان خیلی خوش‌نام نیست. گفته می‌شود دیپلماتهای امریکایی که در سال ۲۰۱۸ از این انستیتوت بازدید کردند، گزارش دادند که موضوعات قابل‌نگرانی در این آزمایشگاه وجود دارد. آن‌ها مشخصا به تدابیر ایمنی این آزمایشگاه در رابطه با مطالعه روی ویروس‌های کرونا و خطر شیوع همه‌گیری اشاراتی داشتند. در ماه فبروری ۲۰۲۰ در اقدامی که به نظر می‌رسید برخاسته از نگرانی حکومت چین درباره وضعیت این آزمایشگاه‌ها باشد، وزارت علوم و فناوری چین قوانین جدیدی را صادر کرد که آزمایشگاه‌ها را ملزم به تقویت تدابیر پیش‌گیرانه می‌کند.
چارلز داروین، بینش کارآگاه
تئوری نشت آزمایشگاهی سارس-کو-۲ ظاهرا برای افرادی که در مورد ویروس‌ها مطالعه می‌کنند غیرقابل‌تصور نبوده است. هنگامی که «شی ژنگلی»، پژوهش‌گر ویروس کرونا و رییس «مرکز بیماری‌های عفونی نوظهور» انستیتوت ویروس‌شناسی ووهان در اوایل سال ۲۰۲۰ در صحبت با مجله «ساینتیفیک امریکن» گفت که یکی از اولین نگرانی‌های او این بوده که آیا امکان دارد ویروس کووید۱۹ واقعا از آزمایشگاه خودش به بیرون نشت کرده باشد. او گفت که پس از بررسی سوابق ویروس‌های موردتحقیق آزمایشگاه‌شان نتیجه گرفت که چنین نبوده است. با این‌وجود، حکومت چین به ندرت در سرکوب هرگونه اطلاعاتی که با سیاست‌هایش سازگار نباشد تردید می‌کند و بنابراین حتا امکان دارد دکتر شی اجازه نداشته چیزی غیر از این بگوید. همچنین امکان دارد که ویروس از همان انستیتوت اما از جایی خارج از حوزه کاری دکتر شی به بیرون نشت کرده باشد.
تیم دکتر شی در انستیتوت ویروس‌شناسی ووهان سال‌هاست تلاش می‌کنند تا جهش‌هایی را که باعث می‌شود ویروس‌های خفاش به جوامع انسانی سرایت کنند، درک کنند. آن‌ها به این منظور پژوهش‌هایی را انجام دادند که طراحی شده بود تا ویروس‌های کرونا را در برابر انسان فعال‌تر کند. آن‌ها در مطالعه‌ای که در سال ۲۰۱۵ منتشر شد گزارش دادند که یک ارگانیسم ترکیبی ساخته‌شده از ویروس‌کرونا در خفاش و ویروس کرونا در موش، قادر به تکثیر سریع در سلول‌های مجاری تنفسی انسان است.
برخی از طرفداران تئوری نشت آزمایشگاهی کووید۱۹ می‌خواهند بدانند که این آزمایشگاه از چه حیوانات دیگری در کار تحقیقی خود استفاده کرده است. آن‌ها خاطرنشان می‌کنند که ویروس فعلی بسیار شبیه به محصول ترکیبی ویروس پانگولین و ویروس خفاش است که با توالی ژنتیکی اضافی در برابر انسان واگیردارتر شده باشد. آن‌ها می‌گویند که واگیری شدید این ویروس در میان انسان‌ها در سایر ویروس‌های نزدیک به گونه ویروس سارس-کو-۲ مشاهده نمی‌شود. آن‌ها می‌گویند که شاید این ویروس از ترکیبی از دو ویروس نزدیک به هم و سپس یک جهش ژنتیکی مهندسی‌شده، ساخته شده باشد.
اما این گمانه‌زنی‌ها و به ویژه جزئیات نهفته در آن، استدلال‌های مخالف متعددی را برانگیخته است. با توجه به بینش چارلز داروین، یک نکته مهم که باید در زیست‌شناسی و تکامل مدنظر گرفت این است که «انتخاب طبیعی» می‌تواند انواع ظرافت‌ها را به خود بگیرد و در نظر کسانی که در قدم اول به وجود یک طراح [در مورد کووید۱۹، سازنده ویروس] باور دارند، شواهد انکارناپذیر از دخالت هوش انسانی در این فرایند، معلوم شود.
شواهد مرتبط با گسترش این بیماری چه می‌گوید؟ براساس گزارش گاردین، هنگامی که سازمان جهانی بهداشت «پیتر بن امبارک» را در جولای سال ۲۰۲۰ به چین فرستاد، او گزارش داد که چینی‌ها «از نظر مطالعات اپیدمیولوژیک… در مورد ووهان از ماه جنوری ۲۰۲۰ تاکنون کار چندانی انجام نداده‌اند.» برخی از روی این گزارش استنباط می‌کنند که چین به دنبال شناسایی منشأ ویروس نبوده است، زیرا از قبل می‌دانسته. برخی دیگر استنباط می‌کنند که شاید چین به دلیل ترس از پاسخ احتمالی، به دنبال منبع ویروس نبوده است.
این سردی چین، بر شک و تردیدها در مورد نشت آزمایشگاهی ویروس افزوده است. یکی از دلایل آن این است که درباره انتقال این ویروس از حیوان به انسان شواهد محدودی ارائه شده است. هیچ‌کس در واقع مدرکی نیافته که به صورت واضح نشان دهد ویروس سارس-کو-۲ از خفاش به انسان منتقل شده باشد. وقتی داستان نشت آزمایشگاهی ویروس پیوسته جلب توجه کند و از سوی دیگر، داستان انتقال ویروس از دام به انسان ساکت بماند، طبعا مردم احساس می‌کنند که تئوری نشت آزمایشگاهی کووید۱۹ محتمل‌تر است. اما این منطقی نیست. درست است که در سال ۲۰۰۳ جهان خیلی سریع منشأ سارس را شناسایی کرد، اما لزوما به این معنا نیست که شناسایی منبع هر ویروسی می‌تواند خیلی سریع انجام شود.
برخی از داده‌ها درباره شیوع اولیه کووید۱۹ در میان انسان‌ها هنوز وجود ندارد و برخی دیگر به آسانی در دسترس نیست. مقامات چینی در جریان بازدید سازمان جهانی بهداشت از این کشور در اوایل سال جاری، درخواست مقامات سازمان برای ارائه داده‌های اپیدمیولوژیک ۱۷۴ مورد اولی به ثبت‌رسیده ابتلا به کووید۱۹ در شهر ووهان در دسامبر ۲۰۱۹ را رد کردند.
این داده‌ها حیاتی است. همه موارد اولیه کووید۱۹ از بازار نشأت نگرفته بود. بازار ووهان شاید منشأ ویروس نبوده بلکه در واقع جایی بوده باشد که در آن ویروس تکثیر شده است. این نظریه باعث می‌شود که جستجوی سایر منابع احتمالی ویروس ضروری باشد و این کار نیازمند داده‌های جداگانه در مورد تک‌تک موارد اولیه ابتلا به کووید۱۹ است. «دومینیک دوایر»، میکروبیولوژیست استرالیایی در آن‌زمان به وال استریت ژورنال گفت که نبود داده در مورد موارد نخستین ابتلا به کووید۱۹ به این معنا است که تیم سازمان جهانی بهداشت قادر به انجام یک تحقیق اپیدمیولوژیک استاندارد نبودند. مطالعه موارد اولیه ابتلا به کووید۱۹ می‌تواند به وضوح نشان دهد که آیا این ویروس از حیوان آمده یا نتیجه یک نشت آزمایشگاهی بوده است.
گمانه‌زنی‌ها در مورد احتمال دومی، یعنی نشت آزمایشگاهی کووید۱۹، با ظهور این ادعا که سه کارمند انستیتوت ویروس‌شناسی ووهان در نوامبر ۲۰۱۹ دچار بیماری کوویدمانند شده بودند، شدت یافته است. این ادعاها اولین‌بار توسط وزارت امور خارجه ایالات متحده در واپسین روزهای حکومت ترمپ پخش شد. اما این ادعاها فاقد شواهد، منبع یا جزئیاتی است که نشان دهد افراد مذکور در چه بخشی از آزمایشگاه مصروف کار بودند. این یعنی چنین ادعاهایی تئوری نشت آزمایشگاهی کووید۱۹ را پشتیبانی نمی‌تواند.
شواهدی که تا به امروز جمع‌آوری شده نشان می‌دهد که پیش‌فرض‌هایی که تئوری نشت آزمایشگاهی بر آن استوار است (اینکه تحقیقات درباره ویروس کرونا در آزمایشگاه ووهان جریان داشت و امکان دارد در نتیجه آن ویروس به بیرون از آزمایشگاه نشت کرده باشد) پیش‌فرض‌های درستی است، اما اثبات نشده است و بینشی دقیق در مورد شیوع کووید۱۹ آن‌طور که قابل اعتماد باشد فراهم نمی‌کند. همان‌طور که «رالف باریک»، محقق امریکایی که با انستیتوت ویروس‌شناسی ووهان در راه‌اندازی آزمایش‌های ویروس کرونا همکاری داشته، به وال استریت ژورنال گفت: «برای شناسایی منشأ این ویروس به تحقیقات و شفافیت بیشتری نیاز داریم.» خود باریک همچنان معتقد است که تئوری سرایت بی‌واسطه این ویروس از دام به انسان محتمل‌تر از تئوری نشت آزمایشگاهی آن است.
چین در حالت ایده‌آل به تحقیق برای کشف شواهد جدید کمک می‌کرد. اما حالا به سختی می‌توان روی کمک چین حساب کرد. این احتمال وجود دارد که تلاش مصرانه سازمان‌های اطلاعاتی امریکا استدلال‌های قانع‌کننده‌ای را موافق یا مخالف تئوری نشت آزمایشگاهی ارائه دهد و یا دانشمندانی که روی جزئیات ژنوم و ساختار سارس-کو-۲ مطالعه می‌کنند، به کشفی دست یابند. اما در هر دو صورت هیچ تضمینی وجود ندارد که مسأله خاستگاه این ویروس به این زودی‌ها حل شود.
برای ناظرانی همچون «فیلیپا لنتزوس»، متخصص امنیت زیستی در دانشگاه کینگز لندن، بی‌اطمینانی کنونی نشان می‌دهد که جهان به بحث بیشتر در مورد خطراتی که مردم مایلند به نام علم آن را بپذیرند، نیاز دارد. امکانات بیشتری برای تحقیق در مورد پاتوژن‌ها در سراسر جهان درحال ساخت است و حتا پیچیده‌ترین تدابیر امنیت زیستی نیز ممکن است گاهی اوقات نتواند جلو نشت یک پاتوژن به جهان بیرون از آزمایشگاه را بگیرد.
این یعنی تحقیقات باید به روش‌هایی انجام شود که امکان نظارت و پاسخ‌گویی بیشتر را فراهم آورد، یعنی دانشی که دانشمندان در پی یافتن آن اند باید ارزش خطراتش را داشته باشد، و این دانش، وقتی به دست آمد، باید مورد استفاده قرار گیرد و مفید واقع شود. هیچ شواهد قانع‌کننده‌ای وجود ندارد که نشان دهد حضور انستیتوت ویروس‌شناسی ووهان در شهری که در آن همه‌گیری کووید۱۹ آغاز شد، چیزی غیر از یک تصادف بوده است. اما همچنین، هیچ مدرکی وجود ندارد که نشان دهد تحقیقاتی که قبل از همه‌گیری در مورد ویروس کرونا در این انستیتوت زیر نام آمادگی برای همه‌گیری‌های احتمالی انجام می‌شد، در کاهش تلفات و خسارات همه‌گیری کووید۱۹ مؤثر بوده یا حتا اندک نقشی داشته است. پس آیا تحقیقات مذکور ارزشش را داشت؟