حمدالله محب، مشاور امنیت ملی رییس‌جمهور غنی اخیرا طی یک سفر رسمی به مسکو رفته بود تا با مقام‌های امنیتی روسیه از جمله با نیکولای پاتروشیف، مشاور امنیت ملی آن کشور در مورد چشم‌انداز افزایش همکاری در زمینه‌های صلح، امنیت، مبارزه با تروریزم، به‌خصوص در مورد افزایش ناامنی در شمال افغانستان که پیامدهای امنیتی آن برای روسیه و کشورهای آسیای میانه نیز تهدید به حساب می‌رود، گفت‌وگو کنند. چنان‌که در خبرنامه‌ی دفتر شورای امنیت ملی آمده است «دو طرف در این نشست آماد‌گی مشترک‌شان را برای حمایت و تقویت اهداف مشترک امنیتی در منطقه اعلام کردند.»
این در حالی است که روند خروج نیروهای ناتو و امریکایی از افغانستان در حال تکمیل‌شدن است و در هفته‌ی گذشته نیروهای امریکایی پایگاه هوایی بگرام را تخلیه کردند. اما جنگ میان نیروهای امنیتی و دفاعی افغانستان و گروه طالبان در اکثریت ولایات کشور شدت گرفته، ولی تمرکز طالبان بیشتر روی ولایات شمال کشور بوده است. شمال افغانستان از دیرزمان لانه‌ی امن گروههای بنیادگرای اسلامی بوده است که برخی از این گروه‌ها در ستیز با کشورهای آسیای میانه هستند و علیه هژمونی روسیه در منطقه فعالیت می‌کنند.
با روند سقوط پی‌هم ولسوالی‌ها به دست گروه طالبان در ولایات شمال افغانستان، چالش‌های امنیتی تازه برای کشورهای آسیای میانه از جمله تاجیکستان، اوزبیکستان و ترکمنستان برعلاوه‌ی روسیه خلق شده است. چنان‌که تاجیکستان برای تحکیم امنیت مناطق مرزی‌اش با افغانستان ۲۰ هزار نیروی ذخیره به ساحه اعزام کرده است. با آن‌که کشورهای آسیای میانه به مثابه‌ی دولت-ملت‌های مستقل عمل می‌کنند، اما در مناسبات سیاسی کلان منطقه‌ای به نوعی متأثر از سیاست خارجی روسیه هستند.
باتوجه به این‌که روسیه همواره از سوی امریکایی‌ها و حکومت افغانستان متهم به حمایت از گروه طالبان شده، اکنون با خروج نیروهای ناتو و امریکایی ماهیت و شرایط جنگ و صلح در افغانستان تغییر می‌کند. بنابراین یکی از پرسش‌هایی که در مورد نقش روسیه در این بازی بزرگ نو در قبال افغانستان مطرح می‌شود این است که پس از خروج کامل نیروهای ناتو و امریکایی، روسها با حکومت افغانستان در امر سرکوب گروه طالبان در شمال افغانستان همکاری خواهند کرد؟ و دیگر این‌که حکومت افغانستان به‌دنبال گزینه‌ی جایگزین امریکا، یعنی متحدشدن با روسیه، است؟
آیا روسیه جایگزین امریکا خواهد شد؟
ابوالفضل فصیحی، کارشناس روابط بین‌الملل و استاد دانشگاه در گفت‌وگو با اطلاعات روز، با اشاره به شتاب و سرعت روند تحولات در افغانستان می‌گوید با خروج امریکا به‌عنوان یک ابرقدرت از افغانستان، فضا برای نقش‌آفرینی قدرت‌های منطقه‌ای فراهم می‌شود و روسیه به‌عنوان یک قدرت منطقه‌ای نقش بیشتری در تحولات آینده‌ی افغانستان بازی خواهد کرد. «تا زمانی‌که امریکا به‌عنوان یک ابرقدرت در افغانستان حضور داشت، نقش قدرت‌های منطقه‌ای مثل روسیه و پاکستان کمرنگ شده بود و به نوعی توازن قوا به نفع دولت افغانستان رقم خورده بود. اما حالا که این ابرقدرت نیروهایش را خارج می‌کند، در این‌جا یک خلأ قدرت به‌وجود می‌آید و فضا برای قدرت‌های منطقه‌ای از جمله روسیه و پاکستان باز می‌شود.»
فصیحی دو مسأله‌ی عمده را از منظر سیاست خارجی روسیه در قبال افغانستان مهم می‌داند. مسأله اول بنیادگرایی اسلامی است که در مرزهای کشورهای آسیای میانه برای روسیه تهدید امنیتی به حساب می‌رود. مسأله دوم نگرانی از بابت قاچاق مواد مخدر است که نسبت به گسترش بنیادگرایی اسلامی از اهمیت کمتری برخوردار است. «باتوجه به این دو مسأله، روسیه چندین سال است که با گروه طالبان ارتباط برقرار کرده و مذاکره کرده‌اند. بنابراین خیلی دور از ذهن است که حکومت افغانستان امیدی به روسیه داشته باشد، یا روسیه بخواهد به نفع حکومت اشرف غنی در امور جنگ و صلح افغانستان ورود کند. روسیه بیشتر از حکومت افغانستان با گروه طالبان نزدیک است.»
کریم پاکزاد، پژوهشگر در مرکز مطالعات بین‌المللی و استراتژیک فرانسه در گفت‌وگو با اطلاعات روز بر این باور است که دولت افغانستان بعد از خروج نیروهای ناتو و امریکایی، خود را تنها و به‌حال خود رهاشده می‌داند. بنابراین به‌دنبال متحدین جدید است. ولی آن متحد که جای امریکا را در افغانستان بگیرد، مسلما روسیه نخواهد بود. «روسها تجربه‌ی دردناکی از تجاوز خود به افغانستان در زمان وجود اتحاد جماهیر شوروی دارند. آن‌را تکرار نخواهند کرد، به‌خصوص که طالبان در دینامیک قدرت قرار دارند. وانگهی این‌که می‌گویند هیچ قدرت خارجی نتوانسته این کشور را به‌طور دایم یا طولانی‌مدت اشغال کند، این یک افسانه نیست.»
تابش فروغ، نویسنده و تحلیلگر مسائل سیاسی در گفت‌وگو با اطلاعات روز در رابطه به جایگزینی روسیه پس از خروج امریکا از افغانستان می‌گوید روسیه یک قدرت بزرگ منطقه‌ای است، اما ظرفیت آن‌چنانی را ندارد که بتواند به‌تنهایی خلای پس از خروج امریکا را در افغانستان پر کند. «مسکو در سطح جهانی از چنان امکانات نظامی و اقتصادی برخوردار نیست كه جایگزین امریکا شود. ولی قطعا متناسب به ظرفیت و محدودیت‌های خودش، در شکل‌دهی معادلات قدرت در منطقه پس از خروج امریکا نقش بازی خواهد کرد. غیرواقعی نیست که بپنداریم چنان نقشی نهایت مؤثر خواهد بود.»
روسها با حکومت افغانستان همکاری خواهند کرد؟
کریم پاکزاد معتقد است که روسها در سرکوب گروه طالبان در شمال با حکومت افغانستان همکاری نخواهند کرد. چرا که چنین همکاری به‌معنای اعلام جنگ با گروه طالبان پنداشته می‌شود. «درست است که روسیه از بی‌ثباتی کشورهای آسیای میانه نگران است. اما این نگرانی از آغاز حمله‌ی نظامی امریکا و ناتو در تمام این بیست سال اخیر وجود داشته و همین نگرانی‌ها سیاست روسیه را در قبال افغانستان رقم زده است.» به باور آقای پاکزاد، روسها در شرایط فعلی از گروه طالبان نیز حمایت نخواهند کرد، چرا که «در زمان حاکمیت طالبان، روسیه واقعا از نفوذ جهادی‌ها در آسیای میانه ترس داشت. از سال ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۱، دوران قدرتمندی شبکه القاعده و تحریک اسلامی اوزبیکستان در پناه طالبان بود.»
پاکزاد می‌گوید اگر فاش بگوییم کشورهای منطقه این واقعیت را پذیرفته‌اند که اکثریت مردم افغانستان به دلایل مختلف علیه نظام ارتجاعی و قرون وسطایی گروه طالبان به‌پا نمی‌خیزند. بنابراین «آن‌ها نیاز نمی‌بینند برای دموکراسی و جمهوریت نام‌نهاد تیپ امریکایی سرمایه‌گذاری ریسک‌آمیز کنند. من تصور نمی‌کنم که حمدالله محب توانسته باشد روسها را متقاعد سازد که طالبان و دولت اسلامی یکی هستند و طالبان فردا به آسیای میانه لشکرکشی می‌کنند.»
تابش فروغ می‌گوید روسها با گروه طالبان میانه‌ی خوبی دارند. آن‌ها نگرانی‌های امنیتی‌شان را به گروه طالبان به خوبی تفهیم کرده‌اند. اما این را نیز می‌دانند که طالبان بر خلاف آن‌چه ادعا می‌کنند، ظرفیت چندانی در مهار جهادیست‌های بین‌المللی ندارند. «اگر روسیه بخواهد با حکومت افغانستان همکاری کند، مشروط و معطوف به سرکوب جهادی‌های جهانی خواهد بود. دستکم برای اکنون مسکو طالبان را بخشی از پروژه جهاد جهانی شبکه‌های تروریستی اسلامیستی نمی‌داند.»
فروغ بر این باور است که گروههای تروریستی مثل القاعده، داعش، تحریک اسلامی اوزبیکستان، شاخه‌های نظامی حزب التحریر و سایر گروههای بنیادگرای اسلامی که روسها آنان را تهدید به امنیت و ثبات خودشان و دولت‌های آسیای میانه می‌پندارند، پایگاه و نفوذ در افغانستان دارند. «از این‌رو روسها مناسبات‌شان را هم‌زمان با دولت افغانستان و طالبان تا روشن‌شدن معادلات کلان جنگ و صلح در افغانستان نگه خواهند داشت.»