شیوع بیماری کرونا و به دنبال آن وضع‌شدن قرنطینه سراسری، اغلب مردم را با فقر شدیدی مواجه کرد. دولت برای مقابله با این بحران اعلام کرد که برنامه‌ی «دسترخوان ملی» را برای حمایت از اقشار آسیب‌پذیر جامعه که در قرنطینه کسب‌وکارشان تعطیل شده است، روی دست می‌گیرد.
برنامه‌ی «دسترخوان ملی» که توسط بانک جهانی و دولت تمویل مالی می‌شود ۲۸ سرطان سال گذشته (۱۳۹۹) با بودجه ۲۴۴ میلیون دالری افتتاح شد و رییس‌جمهور آن را کمک به مردم بی‌بضاعت و فقیر خواند. قرار شد برنامه «دسترخوان ملی» در دو مرحله تطبیق شود.
امرالله صالح، معاون ریاست‌جمهوری در معرفی این برنامه گفت که از طریق مؤسسات تطبیق‌کننده و شوراهای مردمی تطبیق خواهد شد. براساس گفته‌های آقای صالح، مرحله اول برنامه‌ی دسترخوان ملی ۳۴ ولایت، ۱۲۳ ولسوالی، ۱۱ هزار و ۸۹۶ قریه و یک میلیون و ۶۰۰ هزار خانواده را پوشش می‌دهد و بودجه آن ۸۶ میلیون دالر گفته شد که با خریدن و توزیع آرد، روغن، برنج، لوبیا و صابون به این تعداد مردم عملی خواهد شد. مرحله دوم این برنامه، در ۳۴ ولایت، ۲۳۵ ولسوالی، ۲۱ هزار و ۸۴۲ قریه و دو میلیون و ۵۰۰ هزار خانواده را پوشش می‌دهد. بودجه‌ای که برای مرحله دوم برنامه‌ی دسترخوان ملی در نظر گرفته شد، ۱۵۸ میلیون دالر بود.
برنامه‌ی دسترخوان ملی چیست و برای چه طرح شد؟
اواخر سال ۱۳۹۸ خورشیدی بیماری کووید۱۹ در کشور شیوع کرد و در مدت کم دولت را مجبور کرد قرنطینه اعمال کند. دولت اندکی بعد از اعمال قرنطینه، برای حمایت از خانواده‌های فقیر و کسب‌وکار مردم در برابر بیماری کرونا و قرنطینه که بازار را به تعطیلی کشانده بود برنامه‌ی «دسترخوان ملی» را اعلان کرد.
براساس معلوماتی که در سایت برنامه‌ی «دسترخوان ملی» درج شده است، این برنامه توسط وزارت احیا و انکشاف دهات، اداره مستقل ارگان‌های محل و شهرداری کابل رهبری و تطبیق می‌شود و خانواده‌هایی را که درآمد روزانه‌‌شان کمتر از دو دالر امریکایی باشد زیر پوشش قرار می‌دهد. طبق معلومات این سایت در حال حاضر درآمد ۹۳ درصد از خانواده‌های کشور کمتر از دو دالر در روز است.
از ۲۸ سرطان ۱۳۹۹ که دولت از اعلان و افتتاح برنامه‌ی «دسترخوان ملی» سخن گفت تا حالا ۷۵ درصد از مناطقی که بیماری کووید۱۹ در آن شیوع کرده، از این برنامه مستفید شده و ۲۵ درصد این مناطق توسط پروژه‌ی «میثاق شهروندی» کشور تحت پوشش قرار گرفته است.
براساس معلومات دفتر سخن‌گوی شهرداری کابل، آن‌ها برای تطبیق برنامه‌ی «دسترخوان ملی» جمعیت این شهر را به چهار زون تقسیم کرده و مدیریت هر زون را به یک مؤسسه واگذار کرده است. این نهاد می‌گوید با وجود این کار، هنوز معلومات دقیقی که نشان دهد چه تعداد جمعیت زیر پوشش این برنامه در شهر کابل قرار گرفته وجود ندارد: «لیستی که همکاران ما در این مؤسسات، تهیه کرده بودند مشکل داشت و خانواده‌های مستحق واقعی را نام‌نویسی نکرده بودند. بعد از نظارت تیم نظارتی ما، تصمیم بر این شد که لیست دوباره ترتیب شود و نیازمندان واقعی از کمک مستفید شوند. همکاران ما در حال کار روی لیست واقعی است.»
بودجه برنامه‌ی «دسترخوان ملی» ۲۴۴ میلیون دالر تعیین شده است و تمویل‌کنندگان آن بانک جهانی و دولت افغانستان است. شهرداری کابل می‌گوید که از کل بودجه این برنامه، ۸۰ میلیون دالر آن برای حمایت از شهروندان نیازمند و فقیر این شهر، به این اداره اختصاص یافته است و آن‌ها هنوز یک افغانی آن‌را مصرف نکرده است: «هنوز هیچ مبلغی به مصرف نرسیده و مشروط به تهیه لیست واقعی مستحقین است که بر اثر شیوع کرونا صدمه دیده و مشکلات اقتصادی‌شان بیشتر شده. هر زمان لیست‌ها نهایی شود مصارف و پرداخت‌های این برنامه هم آغاز می‌شود.»
آن‌طوری که شهرداری کابل می‌گوید برنامه‌ی «دسترخوان ملی» متوقف نشده و روند تطبیق آن جریان دارد. براساس معلومات این اداره به خانواده‌های مستحق تا چهار هزار افغانی مواد غذایی کمک می‌شود.
معلومات سایت «دسترخوان ملی» می‌گوید که از پنج میلیون و ۶۳ هزار و ۷۲۱ خانواده‌ای که تخمین زده می‌شود از کمک‌های برنامه‌ی «دسترخوان ملی» مستفید شوند تاکنون ۳۴۵ هزار و ۲۹۹ خانواده از کمک‌های این برنامه مستفید شده‌اند.
مشکلات تطبیق برنامه
بعد از اعلان و افتتاح برنامه‌ی دسترخوان ملی نخستین مشکل این برنامه توسط مجلس نمایندگان ایجاد شد؛ مجلس در ۱۷ سنبله ۱۳۹۹ تطبیق برنامه‌ی دسترخوان ملی را خلاف قانون گفته و از احتمال حیف‌ومیل‌شدن بودجه آن ابراز نگرانی کردند. نهاد «مطالعات زنان برای صلح» که بر نشست‌های مجلس نمایندگان نظارت می‌کند در گزارشی از نشست عمومی مجلس نمایندگان که در ۱۷ سنبله سال گذشته دایر شده بود دلیل مخالفت این مجلس را «فساد» و «اختلاس» تلقی کرد.
دولت حدود پنج ماه بعد از افتتاح برنامه‌ی دسترخوان ملی به‌‌رغم مخالفت پارلمان تطبیق را از ولسوالی چپرهار ننگرهار شروع کرد.
معاونیت اول ریاست‌جمهوری که به‌عنوان مجری این طرح در نظر گرفته شده بود در پاسخ به نگرانی مجلس گفت که هدف آن‌ها از اجرایی‌شدنِ این برنامه کاهش فقر، مبارزه با شیوع بیماری کرونا و سردی هوا است. این نهاد حکومت از تطبیق و شفافیت در این طرح سخن گفته و از مردم و جامعه مدنی درخواست کردند که بر این پروسه نظارت داشته باشند.
امین اکبری (مستعار) یک کارمند برنامه «دسترخوان ملی» است. آقای اکبری از توافق پنج ماهه‌اش با برنامه‌ی دسترخوان ملی، دست‌مزد سه ماهش را نگرفته است. امین اکبری می‌گوید که موضوع عدم پرداخت دست‌مزدش را بارها با مقامات شهرداری کابل و نهادهای که این برنامه را پیش می‌برد مطرح کرده است اما مشکلش هنوز پابرجاست: «ما به دفتر مرکزی مؤسسه‌ی که تطبیق این برنامه را پیش می‌برد رفتیم و از طریق سایت برنامه‌ی دسترخوان ملی که از طرف شهرداری کابل است در میان گذاشتیم پاسخ آن‌ها این بود که از طریق دفتر خود پیش بروید.»
ساحه‌ی فعالیت امین اکبری منطقه افشار در غرب کابل است. از جمله مشکلاتی که آقای اکبری در جریان کار با آن روبه‌رو شده، نبود امنیت بوده تا حدی که او و تیم همراهش را تهدید کرده که مطابق به میل آن‌ها خانواده‌ها را لیست کند. رضا بعد پنج ماه کار که دست‌مزد سه‌ماهش پرداخت نشده با مشکلاتِ زیادی روبه‌رو شده است. از جیب خالی گرفته و قرض‌های که با گذشت هر روز روی هم تلنبار می‌شود. امین به محض دریافت دست‌مزد دو ماهه‌اش مجبور شد آن‌را به طلب‌کارانش بدهد: «کار بعضی همکاران ما به جایی رسیده بود که کسی حاضر به قرض دادن به آن‌ها نبود.»
محمدکریم (مستعار) از کارمندان قراردادی برنامه‌ی دسترخوان ملی در ناحیه پنجم شهر کابل است. او سه ماه می‌شود هیچ دست‌مزدی دریافت نکرده است و با وجود شکایت به مؤسسه «SDO» که با آن قرارداد دارد، هنوز مشکلش حل نشده است: «معاش دو ماه قبلی را که داده بود یک ماهش را به طلب‌کارانم دادم. یک ماه دیگرش هم مصارف شد. فعلا چیزی نداریم که مصرف کنیم.»
رحمت کریمی (مستعار) یکی دیگر از کارمندان قراردادی برنامه‌ی دسترخوان ملی در کابل است. کریمی قرارداد پنج‌ماهه با مؤسسه‌ی «سنایی» داشت و با پنج ماه کار، تنها موفق به دریافت دست‌مزد دو ماهه‌اش شده است. آقای کریمی می‌گوید که تطبیق برنامه در کابل ناتمام مانده است.
مثل رحمت کریمی خیلی‌های دیگری که در برنامه‌ی دسترخوان ملی در کابل مشغول کار بودند از پنج ماه کارشان، تنها دست‌مزد دو ماه آن را دریافت کردند. رحمت از روزهای مشقت‌بار زندگی‌اش و این‌که چه زمانی ممکن است دست‌مزد سه ماه‌شان را دریافت کنند سخن می‌زند و می‌گوید که تعدادی حتا دست‌مزد پنج ماه کامل‌شان دریافت نکرده‌اند: «به مؤسسه‌ی که همراه‌‌شان قرارداد داریم مراجعه کردیم سخن‌شان این بود که بودجه ندارد و دست‌مزد دو ماه کارمندان را از بودجه خودشان پرداخت کردند.»
آقای کریمی می‌گوید که آن‌ها برای اطمینان بیشتر از شفافیت پروسه و احتمال این‌که خانواده‌های خیالی برای دریافت کمک لیست نشده بارها در همراهی با تیم نظارت شهرداری کابل به ساحه رفته است: «قرارداد ما تمام شده اما مؤسسه از ما درخواست کرده که شما یک‌بار دیگر هم به ساحه بروید و خانواده‌های را که قرار است کمک دریافت کنند بررسی کنید. درحالی‌که ما چندبار بررسی کردیم و آن‌هایی را که خیالی بودند از لیست بیرون کردیم. بارها رفتیم و مردم هم خسته شده و رفتن دوباره برای ما خطرساز است. بچه‌ها در ترس‌اند که ممکن معاش ما را ندهند و در جیب خود بزنند. در ناحیه‌ای که هستیم شاید بالای یک‌صدوشصت‌وچند نفر و در کل در مؤسسه شاید شش‌صدوچند نفر کارمند داشته باشد و اگر معاش ما پرداخت نشود مجبوریم دادخواهی کنیم و برویم پیش دفترشان تا دولت اقدام کند.»
«از دوستان پول قرض کردیم و تا این دم با آن پول روز را شب کردیم، کرایه موتر کردیم و به ساحه رفتیم. معاش دو ماه که گرفتیم به حساب قرض‌داری رفت.»
دفتر سخن‌گویی شهرداری کابل دلیل پرداخت‌نشدن دست‌مزد کارمندان این برنامه در کابل را «مشکلات در تهیه لیست واقعی مستحقین» ذکر کرده و می‌گوید پرداخت معاش آن‌ها تا نهایی‌شدن این لیست اجرا نمی‌شود: «متأسفانه در تهیه لیست سلیقه‌ای برخورد کردند. بعد از نهایی‌شدن لیست واقعی معاش آن‌ها پرداخت می‌شود.»