روز جهانی آموزش را در حالی گرامی می‌دارد که روزها است از بیماری سینه و بغل و فشارهای روانی ناشی از محدودیت‌های طالبان بر زنان در افغانستان رنج می‌برد. طاهره (مستعار)، در حالی‌که سرفه امانش نمی‌دهد، شمرده شمرده حرف می‌زند و می‌گوید: «خیلی برایم سخت است. سال‌ها زحمت، کوشش و دوری از خانواده؛ در صورتی که مادرم مریض بود و است، تحمل کنم و آخر هیچ. روانی شدم و هیچ نمی‌دانم چه کار باید بکنم.»
طاهره شش سال پیش از ارزگان به کابل آمد تا درس بخواند و جای خالی پسر را در خانواده پر کند و عصای پیری برای پدر و مادر باشد. امیدهایی که اکنون روی شانه‌اش سنگینی می‌کند.
او دانشجوی سال آخر رشته‌ی ساینس در دانشگاه کابل و منتظر بازشدن دانشگاه و دفاع از پایان‌نامه‌اش است. می‌گوید که خودش را باری برای خانواده می‌داند و این احساس زندگی را بر او تلخ کرده است. طاهره تأکید می‌کند که طالبان نه تنها مانع تحصیل او و هزاران دختر دیگر شده، بلکه آنان را از فرصت‌های دیگر آموزشی و داشتن زندگی امن نیز محروم کرده‌اند. ادامه می‌دهد: «دانشگاه که بسته شد، از لیلیه هم اخراج کردند. بعدش به یک لیلیه شخصی رفتم که آن را هم بسته کردند. آموزشگاه زبان انگلیسی می‌خواندم که آن را هم مهرولاک کردند.»
این دختر جوان اکنون به امید رفع ممنوعیت‌های آموزشی در اتاق نم‌ناک و سرد و به دور از خانواده‌اش زندگی می‌کند.
ممنوعیت آموزشی
طالبان با بدست گرفتن قدرت، گام‌به‌گام محدودیت‌های گسترده‌ای را بر زنان وضع کردند. یکی از این محدودیت‌ها، محدودیت آموزشی است. هرچند طالبان در ابتدا دانش‌آموزان دختر دوره‌ی متوسطه و عالی را از رفتن به مکتب باز داشته بودند، اما وزارت تحصیلات عالی این گروه در ۲۹ قوس سال جاری دختران را از رفتن به دانشگاه‌ها نیز منع کرد. به‌دنبال این فرمان، طالبان تمامی مراکز آموزشی را در تمام مقاطع به‌روی زنان و دختران مسدود کردند.
اعتراض‌ها
ممنوعیت آموزشی با موج گسترده‌ای اعتراض‌ها در داخل و خارج از کشور به همراه شد. شهروندان در افغانستان به شیوه‌های مختلف به ممنوعیت تحصیلی دختران اعتراض کرده و خواهان لغو این تصمیم طالبان شده‌اند. افزون به این، جامعه‌ی جهانی نیز این ممنوعیت را نکوهش کرده و بارها خواهان لغو آن شده است. اما با گذشت نزدیک به ۴۰ روز، نه تنها طالبان به این اعتراض و درخواست‌ها توجه نکرده‌اند، بلکه مراکز آموزشی که از دستور آنان سرپیچی و زمینه‌ی آموزش را برای زنان فراهم کرده بودند را مهرولاک کرده‌اند. طالبان مسئولان این مراکز را جریمه‌ی نقدی کرده و از آنان تعهد گرفته‌اند که به دختران تدریس نکنند.
یکی از آموزگاران که هفته‌ی گذشته در یکی از حوزه‌های امنیتی شهر کابل تعهد سپرده است، می‌گوید که طالبان آنان را مثل مجرم بازداشت کرده و به حوزه برده‌اند و از آنان به‌صورت کتبی تعهد گرفته‌اند که دیگر دختران را آموزش ندهند. این آموزگار می‌گوید: «یک آموزشگاه زبان انگلیسی داشتم و به دانش‌آموزان فارغ از جنسیت‌شان تدریس می‌کردم. چندی پیش در حالی‌که در داخل صنف بودم و تدریس می‌کردم، افراد گروه طالبان آمدند. در حالی‌که همه ترسیده بودند، ما را به حوزه بردند و بعد از تحقیر و توهین، مرکز را به‌دلیل حضور دختران ۲۰ هزار جریمه کردند و از ما کتبا تعهد گرفتند که دیگر به دختران تدریس نکنیم.»
این آموزگار می‌گوید که مجازات برای طبیعی‌ترین حق انسانی برای او بسیار دردآور است.
راه‌های بدیل
این آموزگار که اکنون در خانه‌اش تدریس می‌کند، می‌گوید که تدریس غیررسمی مؤثریت زیاد ندارد و گسترده نیست. اضافه می‌کند: «دروازه‌ی مرکز را بستند. حالا در خانه برای هشت دانش‌آموز دختر درس می‌دهم.ِ»
با وضع محدودیت‌های آموزشی برای زنان افغانستان، شماری از فعالان عرصهی آموزش به‌دنبال دور زدن این محدودیت‌ها شده‌اند. از ایجاد مکاتب زیرزمینی و مکاتب آنلاین تا دانشگاه‌های آنلاین از ابتکاراتی اند که فعالان عرصهی آموزش روی‌دست گرفته‌اند.
سودابه موحدی بیشتر از ده سال در افغانستان در قسمت دسترسی زنان به صحت، آموزش و پرورش و عدالت فعالیت داشت و تا قبل از سقوط حکومت به رهبری اشرف غنی، مسئول برنامه‌ی «اقرا» وزارت معارف در ولایت دایکندی بود. به‌تازگی با توجه به ممنوعیت آموزشی برای زنان، مکتب آنلاین کاج را به راه انداخته است. او می‌گوید: «ما دو نوع فعالیت داریم. اول تدریس آنلاین است که تا اکنون نزدیک به ۱۵۰ نفر ثبت نام کرده‌اند و دوم مواد ثبت شده را در اختیار دانش‌آموزان قرار می‌دهیم.»
خانم موحدی می‌گوید که خانواده‌ها و دختران از ادامه‌ی آموزش دختران به‌طور عمیق ناامید شده‌اند و باید در این شرایط به آنان کمک صورت بگیرد. می‌گوید: «ما تلاش داریم که حداقل امید را به دل خانواده‌ها زنده نگهداریم تا فکر نکنند که هیچ راهی برای ادامه‌ی آموزش فرزندان‌شان وجود ندارد تا اقدام به ازدواج‌های اجباری و زیر سن فرزندان‌شان نکنند.»
با متوقف شدن دوره‌های متوسطه و عالی آموزش دختران، شماری از دختران افغانستانی به همکاری نهادهای امدادرسان مکاتب زیرزمینی را در کابل و شماری از ولایت‌های دیگر تشکیل داده‌اند. شمار دقیق این مکاتب و دانش‌آموزان تحت پوشش آن‌ها تا اکنون مشخص نیست. نهادهای امدادرسان در افغانستان که قبلا اعلام کرده بودند از برنامه‌های آموزشی و مکاتب زیرزمینی در افغانستان حمایت میکنند، از دادن معلومات در این زمینه خوداری میکنند.
با این حال، محمد فهیمی که خود مدیر یکی از مکاتب است و در رشته‌ی مدیریت آموزشی تحصیل کرده است، می‌گوید که محدودیت‌های آموزشی به‌روی دانش‌آموزان، به‌ویژه دانش‌آموزان دختر به‌شدت تأثیر گذاشته و آنان را مأیوس کرده است.
فهیمی با آن‌که از طرحهای بدیل آموزش غیررسمی استقبال می‌کند، اما می‌گوید که این طرح‌ها به‌دلیل نبودن دورنما مؤثر نخواهد بود. او می‌گوید: «در حالی‌که دانش‌آموزان مدام نگران اند و از آینده ناامید، نمی‌توانند متمرکز به درس باشند و بیاموزند. دانش‌آموزان باید امید و دورنمایی در جامعه داشته باشند.»
یکی از کارشناسان آموزشی وزارت معارف طالبان که سال‌ها در قسمت کیفیت‌سنجی آموزش در این وزارت کار کرده است و اکنون نیز در وزارت معارف طالبان کار می‌کند، به شرط حفظ هویتش می‌گوید که در بهترین حالت ممکن، شمار دانش‌آموزان مستفیدشده از برنامه‌های آموزشی در تمامی مکاتب زیرزمینی و آنلاین، به ۱۰۰ هزار نفر نیز نخواهد رسید. او می‌گوید: «افغانستان به مکاتب زیرزمینی نه، بلکه به آموزش‌های رسمی نیاز دارد. جامعه‌ی جهانی باید راهکاری را در زمینه‌ی بازشدن مکاتب و نهادهای آموزشی به‌روی دختران در پیش بگیرند، نه این‌که تحت نام حمایت از آموزش عوام‌فریبی کند.»
به‌گفته‌ی منبع، به‌دلیل گسترده نبودن خدمات آموزشی زیرزمینی، ناامیدی بیشتر از پیش در میان دانش‌آموزان افزایش می‌یابد. افزون به این، منبع تأکید می‌کند که کیفیت آموزش و اسناد این نهاد بحث دیگری است که تا اکنون در مورد آن صحبت نشده است.
در همین حال، آمار سازمان علمی، آموزشی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) نشان می‌دهد که شمار دانش‌آموزان دختر در افغانستان در سال ۲۰۰۱ میلادی صفر بوده و در سال ۲۰۱۸ به ۲.۵ میلیون دختر افزایش یافته است. طبق آمار این سازمان، در حال حاضر ۸۰ درصد دختران واجد شرایط مکتب که شمارشان به ۲.۵ میلیون دختر می‌رسد از مکتب محروم اند و ۳۰ درصد دختران در افغانستان هرگز به مکاتب ابتدایی راه نیافته‌اند.
در همین حال آماری که وزارت معارف به کمک صندوق حمایت از کودکان سازمان ملل (یونیسف) و اداره‌ی انکشاف بین‌المللی امریکا (USAID) در سال ۱۳۹۷ گردآوری کرده بودند، نشان می‌دهد که از نُه میلیون دانش‌آموز حدود ۳۸ درصد یعنی ۳.۴ میلیون آن دختران بوده‌اند.
وزارت معارف طالبان در آغاز سال ۱۴۰۱ گفته بود که از مجموع دانش‌آموزان مکتب، حدود چهار میلیون‌شان دختران اند. طی یک‌ونیم سال گذشته اما بیش از یک میلیون دختر به‌دلیل محدودیت‌های طالبان از آموزش باز مانده‌اند.
بورسیه‌های آموزشی
افزون به این، با تعلیق شدن تحصیل دختران در دانشگاه‌ها، کشورهای مختلف جهان برای هم‌نوایی با زنان افغانستان فرصت‌های آموزشی و بورسیه‌های آنلاین و حضوری برای دختران افغانستان اعلام کرده‌اند. اما دانشجویان می‌گویند که در شرایط کنونی هیچ یکی از این برنامه‌ها نیاز دختران و زنان افغانستان را برآورده نمی‌توانند.
صاحبه که به‌گونه‌ی آنلاین درس زبان فرانسوی می‌خواند، می‌گوید که نبود برق سهولت‌های آموزش از راه دور را نیز از دختران گرفته است. او می‌گوید: «روزانه ده یا پانزده دقیقه برق نیست. تلفن را اگر در بیرون برای چارچ ببرم، ده افغانی از آن می‌گیرد و من این قدر پول ندارم چون همه بیکاریم.»
او می‌گوید که به سختی شامل یک برنامه‌ی آموزش از راه دور شده است و هزینه‌ی اینترنت را می‌پردازد، اما اکنون نبود برق این فرصت را از او گرفته است. صاحبه ۱۶ ساله، دانشجوی سال اول رشته‌ی تربیت معلم دانشگاه تعلیم و تربیه کابل است که با خانواده‌ی دوازده نفری‌اش در حومه‌ی غرب شهر کابل زندگی می‌کند. او بعد از آن‌که برای تحصیل دختران ممنوعیت وضع شد به فکر دست یافتن به بورسیه‌های آموزشی، آموزش از راه دور را در پیش گرفت، اما اکنون نبود برق این امید را از او گرفته است.
این دختر جوان می‌گوید که حتا اگر با این چالش‌ها موفق به اخذ بورسیه شود، خارج شدن از افغانستان مشکل دیگری برای او و دختران همسان او است که بدون محرم حق بیرون‌شدن از افغانستان را ندارند.
خاطره صالحی که ۲۷ سال دارد و لیسانس رشته‌ی اقتصاد است، می‌گوید که امکان سفر و درس حضوری نیست و نبود برق و دیگر امکانات، فرصت آموزشی آنلاین را نیز از دختران گرفته است.
این دختر جوان اضافه می‌کند که او خودش به‌دلیل نبود امکانات فرصت آموزشی دوره کارشناسی ارشد را از دست داده است. می‌گوید «از ماستری که خلاص شدم حالا در دانشگاه لندن به‌طور آنلاین دو روز در هفته درس زبان می‌خوانم، اما بی‌برقی و ضعیف بودن اینترنت دسترسی به این برنامه‌ی آموزشی را با چالش مواجه کرده است. امید ما همین برنامه‌های آموزشی آنلاین بود که آن‌هم گرفته می‌شود.»
در همین حال، با آن‌که کارشناسان از طرحهای بدیل آموزشی و اهدای بورسیه تحصیلی به دانشجویان افغانستان استقبال میکنند، اما می‌گویند که این برنامه‌های آنلاین و بورسیه‌ها برای دورزدن ممنوعیت تحصیلی کمک نمی‌کنند و جای آموزش‌های حضوری را نمی‌گیرند. آنان استدلال میکنند که این بورسیه‌ها فراگیر نیست و با توجه به محدودیت‌های وضع شده به زنان، دسترسی به آن دشوار است.
حمیرا قادری می‌گوید که درس‌های آنلاین با توجه به وضع افغانستان پاسخ‌گو نیست. او می‌گوید: «در افغانستان امکاناتی برای درس آنلاین وجود ندارد. از طرفی تمام رشته‌ها مثل رشته‌های طب و ساینس و… را نمی‌شود آنلاین پیش برد. بعد این درس‌ها نمی‌تواند، حیات اجتماعی زنان تحت حاکمیت گروه طالبان را فراهم کند.»
پیشتر هدا جابریان، هماهنگ‌کننده‌ی برنامه‌های آموزشی یونسکو نیز با اشاره به برنامه‌های آموزشی از طریق رسانه‌ها و اینترنت به رسانه‌ها گفته بود که هیچ چیزی جای آموزش حضوری را نمی‌گیرد.
این در حالی است که سازمان یونسکو می‌گوید که شمار دانشجویان دختر در دانشگاه‌های افغانستان از پنج هزار در سال ۲۰۰۱ به ۱۰۳ هزار و ۸۵۴ دانشجو در سال ۲۰۲۱ افزایش یافت که اکنون به‌دلیل محدودیت‌های طالبان به صفر رسیده است.
این گفته‌ها در حالی است که یونسکو امسال روز جهانی آموزش و پرورش را به‌نام دختران و زنان افغانستان نام‌گذاری کرده و گفته است که مشترکا با رسانه‌های بیرونی افغانستان روی نشر برنامه‌های آموزشی از طریق امواج رادیویی کار می‌کند.
روز جهانی آموزش
آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل، وزارت خارجه‌ی امریکا، دیدبان حقوق بشر، یونسکو، کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگانUNHCR) )، وزارت خارجه‌ی ایران و کرن دِکر، کاردار سفارت امریکا به‌مناسب روز جهانی آموزش، محدودیت‌های آموزشی زنان از سوی طالبان را محکوم کرده و از این گروه خواسته‌اند که زنان و دختران را از آموزش محروم نکنند.
گوترش در پیام خود به‌مناسبت این روز گفته است که اکنون زمان پایان دادن به همه قوانین و شیوه‌های تبعیض‌آمیزی است که مانع دسترسی به آموزش می‌شود. او افزوده است: «من به‌ویژه از مقامات حاکم در افغانستان می‌خواهم که ممنوعیت ظالمانه و ناکام دسترسی دختران به تعلیمات متوسطه و عالی را لغو کنند.»
ند پرایس، سخن‌گوی وزارت خارجه‌ی امریکا گفته است که امریکا در حال ارزیابی پاسخ به اقدامات اخیر طالبان درباره‌ی کار و تحصیل زنان است و این اقدامات برای طالبان هزینه‌هایی خواهد داشت.
کرن دِکر، کاردار سفارت امریکا در پیامی به‌مناسبت روز جهانی آموزش گفته است که آموزش در واقعیت سرمایه‌گذاری برای آینده‌ی افغانستان است و باید دختران و پسران به آن دسترسی داشته باشند.
حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه‌ی ایران در اظهاراتی محروم کردن زنان و دختران از تحصیل توسط طالبان در افغانستان را تعارض با «تعالیم» دین اسلام خوانده است.
در همین حال وزارت معارف حکومت سرپرست طالبان به جامعه‌ی جهانی اطمینان داده است که کسب علم را برای هر شهروند افغانستان ضروری می‌داند و تلاش می‌کند تا خدمات آموزشی و تربیوی معیاری را به مردم ارائه کند.
در اعلامیه‌ای این وزارت که دیروز (سه‌شنبه، ۴ دلو/۲۴ جنوری) منتشر شده، از جامعه‌ی جهانی خواسته شده است که افغانستان را در میدان آموزش تنها نگذارند. وزارت معارف طالبان گفته است که هم‌اکنون ۱۰ میلیون دانش‌آموز، از جمله دوونیم میلیون دختر مشغول آموزش هستند.
در همین حال زنان افغانستان در روز جهانی آموزش بار دیگر دست به اعتراض زده و گفته‌اند که آموزش طالبانی را نمی‌خواهند بلکه خواهان حذف گروه طالبان اند. این زنان از جامعه‌ی جهانی خواسته‌اند که طالبان را به رسمیت نشناسند و اقدامات عملی در راستای اعاده‌ی حقوق زنان روی دست بگیرند و به صدور اعلامیه بسنده نکنند.