از زمستان سرد و بدون برف و باران افغانستان تصور می‌شد که بهار خشکی در راه است. این فصل خشک از راه رسیده و در بسیاری از بخش‌های افغانستان، به‌ویژه مناطق مرکزی و جنوب‌غرب این کشور رگ حیات را بریده است. طبیعت خشن که دورنمای زندگی دشوار را برای باشندگان گیر‌افتاده رقم زده است.
امیر، باشنده‌ی دایکندی که زمستان سخت و سرد را پشت سر گذاشته است، اکنون به فکر تأمین آب آشامیدنی برای بهار و تابستان است. او کار حفر سومین چاه آب را بر روی زمین‌اش آغاز کرده است تا با چالش کمبود آب آشامیدنی در فصل تابستان مبارزه کند. او می‌گوید: «امسال مردم یک پاو (۴۰۰ گرام) غلات نکاشته‌اند که هیچ، از حالا برای تأمین آب آشامیدنی با مشکل مواجه هستند.»
دایکندی در مرکز افغانستان از ولایت‌های به‌شدت کوهستانی و محروم است. مردم این ولایت در طی ۲۰ سال گذشته تپه‌های ناهموار و کوهستانی آن را به کشت‌زارهای درختان بادام تبدیل کرده‌اند. درختانی که به آب و مراقبت کم‌تر نسبت به غلات نیاز دارد. در سال‌های اخیر حاصلات بادام دایکندی به‌دلیل شهرتی که در بازار دارد، پشتوانه‌ی اصلی اقتصاد مردم این ولایت به شمار می‌رفت، اما اکنون وضعیت تغییر کرده است.
امیر، باشنده‌ی ولسوالی اشترلی است. او می‌گوید که به‌دلیل خشک‌سالی درختان بادام خشکیده یا با محصول کم و کم‌کیفیت به همراه است. امیر افزود: «بهترین نهال‌های بادام را خریدیم و به این امید شاندیم که آب کم نیاز دارد و از آن حاصل برداریم، سال‌‌ها از آن مراقبت کردیم تا به حاصل رسید، اما اکنون باران نیست، با کم‌آبی، آن‌ها در حال خشکیدن است.»
نورعلی، باشنده‌ی شهر نیلی، مرکز دایکندی نیز می‌گوید که به‌دلیل خشک‌سالی حاصلات زراعتی آنان به‌شمول بادام کاهش یافته است. بنابر گفته‌های مردم محل، مناطق مرکزی سومین سال کم‌آبی را تجربه می‌کند. نبود آب برای آنان به معنای زندگی در چنگال فقر و نداشتن غذا است.
کم‌شدن آب‌های زیرزمینی
با کم‌شدن میزان بارش برف و باران در افغانستان، این کشور منابع آب طبیعی (یخچال‌ها) را از دست داده و آب‌های سطحی (دریاچه‌ها) خشکیده است. پدیده‌ای که مردم را واداشته است تا به برداشت آب‌های زیرزمینی رو آورند. اکنون در اکثر مناطق افغانستان مردم نه تنها برای تأمین آب آشامیدنی، بلکه برای زراعت نیز بدون مجوز به کندن چاه‌های عمیق و استخراج آب‌های زیرزمینی رو آوردهاند. آمار دقیق از چاه‌های حفرشده در دست نیست، اما در سراسر کشور هزاران حلقه چاه به‌گونه‌ی خودسر و نامصون حفر شده و در حال افزایش است. چاه‌هایی که در کنار تأمین آب، قربانی زیادی از میان زنان و کودکان نیز گرفته است. چنانچه از ۲۷ حوت ۱۴۰۰ تا ۱۰ میزان ۱۴۰۱ خورشیدی، ۲۰ زن و کودک در چاه‌ها سقوط کرده که بیشتر این افراد جان‌شان را از دست داده‌اند.
خشکیدن منابع آبی سطحی و افزایش چاه‌های عمیق سطح آب‌های زیرزمینی را نیز کاهش داده است. طبق گزارش‌های مردمی، سطح آب‌های زیرزمینی طی تنها سه سال اخیر از ۱۰ متر تا ۴۰ متر پایین رفته است. بالا‌ترین میزان فرونشست آب‌های زیرزمینی در شهر کابل اتفاق افتاده است. نجیب‌الله محمدی از اتحادیه شرکت‌های آبرسانی نیز با تأیید این موضوع می‌گوید: «در طی پنج سال سطح آب‌های زیرزمینی کابل از ۲۰ تا ۴۰ متر نشست کرده است.»
احمدسمیر دهپور، متخصص آب‌های زیرزمینی که قبلا به‌عنوان آمر و مسئول دیتابیس ریاست آب‌های زیرزمینی کار کرده است، می‌گوید که فرونشست آب‌های زیرزمینی در ساحات مختلف کابل متفاوت است و میانگین فرونشست آب‌های زیرزمینی در کابل به ۶.۱ متر در یک سال می‌رسد. دهپور افزود: «براساس آمار و ارقام، آب‌های زیرزمینی شهر کابل در یک سال تغییرات جدی را شاهد بوده است. قسمی که به‌طور اوسط سطح آب زیرزمینی در سال ۲۰۲۱ به ۲۱.۸۳ متر می‌رسید. در حالی‌که حد اوسط آن در سال ۲۰۲۲ به ۳۴.۹۵ متر زیر زمین رسیده است.»
به‌گفته‌ی این کارشناس، به‌دلیل نشست آب‌های زیرزمینی، اکنون تمامی چاه‌های عمیق حفرشده از سوی سازمان‌های «UN HABITAT» و سازمان ملل برای تأمین آب نوشیدنی صحی در شهر کابل خشکیده و شرکت‌های خصوصی تأمین‌کننده‌ی آب نیز با مشکل روبه‌رو شده‌اند.
امیر، باشنده‌ی دایکندی که در طی سه سال سه چاه حفر کرده است، می‌گوید که در سال‌های اخیر به‌دلیل نباریدن برف و باران، آب‌های زیرزمینی در این ولایت نیز به‌صورت قابل ملاحظه‌ی نشست کرده است. امیر می‌گوید: «چهار سال پیش در جای ما در عمق سه متری زیر زمین آب بود، سال گذشته در عمق ۱۰ الی ۱۵ متر آب نبوده یا بسیار کم بود. امسال در بعضی جاها چاه‌های آب تا ۲۰ متر بیشتر نیز کنده شده است.»
اداره‌ی ملی حفاظت محیط زیست افغاستان که تحت کنترل طالبان فعالیت دارد نیز می‌گوید که سیلاب، خشک‌سالی و افزایش درجه‌ی حرارت، هزاران نفر را در افغانستان متأثر ساخته و باعث میلیونها دالر خسارت شده است.
روح‌الله امین، رییس این اداره می‌گوید که از سال ۱۹۶۹ بدین‌سو خشک‌سالی‌های مکرر تأثیرات زیادی را بر جوامع افغانستان وارد کرده است، طوری که خشک‌سالی‌های ۱۹۹۷ الی ۲۰۰۸ تقریبا ۱۰ میلیون نفر و چهار خشک‌سالی دوره‌ای دیگر نیز ۶.۵ میلیون نفر را به شکلی از اشکال متأثر ساخته است. چنین خشک‌سالی‌ها باعث تغییرات دایمی در سیستم آبی «هایدرولوژی» کشور شده، چنانچه تغییر ماهیت تعدادی از سیستم‌های دریایی بیانگر این حقیقت است. امین افزود: «در سابق منشأ آب دریاها ذوب برف و یخچال‌ها بود، اما فعلا کاملا آب وابسته به باران است.»
آقای امین تأکید می‌کند که با بالارفتن درجه‌ی حرارت و نبود برف و باران، خشک‌سالی در افغانستان هر روز بیشتر می‌شود. امیر که متأثر از خشک‌سالی است، می‌گوید اگر خشک‌سالی ادامه پیدا کند، طی دو سال دیگر اکثر مناطق مرکزی به‌ویژه دایکندی خالی از سکنه خواهد شد.
زراعت
سکتور زراعت در افغانستان با آن‌که به شکل سنتی است، اما یکی از تأثیرگذارترین عامل رشد اقتصادی کشور است. طبق آمار بانک جهانی و اداره‌ی احصائیه افغانستان، حدود ۷۰ درصد مردم افغانستان در مناطق روستایی زندگی می‌کنند و بیشتر در مزارع زراعتی مشغول کار اند. از این میان، ۶۱ درصد خانواده‌ها درآمدشان را از سکتور زراعت بدست می‌آورند. ادامه‌ی خشک‌سالی و تغییرات اقلیمی سکتور زراعت افغانستان را متأثر کرده و همدست با درگیری و بی‌ثباتی سیاسی به فقر در افغانستان افزوده است.
اداره‌ی ملی حفاظت از محیط زیست می‌گوید که خشک‌سالی و تغییرات اقلیمی به اقتصاد افغانستان آسیب جدی رسانده است. روح‌الله امین، رییس این اداره می‌گوید: «پیش‌بینی می‌شود که خشک‌سالی‌های شدید خساراتی الی سه میلیارد دالر را به زراعت وارد کند که در نتیجه سطح فقر بالا رفته و مهاجرت‌ها از روستاها به شهر و همچنین به بیرون از کشور افزایش پیدا می‌کند.»
عارف انصاری، باشنده‌ی بامیان که تا چند سال پیش در این ولایت کشاورز بود و از طریق زراعت نیازهای اولیه‌ی زندگی خانواده را تهیه می‌کرد، به‌دلیل خشک‌سالی به زندگی در شهر رو آورده است. او اکنون نه تنها درآمدی از زمینش ندارد، بلکه برای تأمین آب نوشیدنی نیز پول می‌پردازد.
طبق معلومات ارائه‌شده از سوی اتحادیه شرکت‌های آبرسانی، در طی سه سال گذشته نرخ آب به‌دلیل خشک‌سالی دو برابر شده است. در حال حاضر نرخ هر متر مکعب آب در کابل از ۶۰ تا ۱۱۰ افغانی است.
کاظم همایون، کارشناس مسائل اقلیمی نیز می‌گوید که ادامه‌ی خشک‌سالی و نرسیدن آب به مزارع سبب شورشدن خاک شده و آن را غیرقابل کشت می‌کند.
طبق گزارش سال ۲۰۱۹ مؤسسه جرمن واچ (Germen Watch)، افغانستان در فهرست ۱۰ کشور بیشتر آسیب‌پذیر جهان در برابر تغییراقلیم در جایگاه ششم قرار دارد. اما کارشاسان مسائل اقلیمی می‌گویند که از ۲۰۱۹ تا اکنون وضع تغییر کرده است. کاظم همایون، کارشناس مسائل اقلیمی می‌گوید که سازمان‌های نظارت به تغییرات اقلیمی براساس تازه‌ترین ممیزه‌ها و شاخص‌ها افغانستان را در جمع چهارمین کشور آسیب‌دیده از تغییرات اقلیمی قرار داده‌اند. همایون می‌گوید: «پنل بین‌المللی تغییرات اقلیمی یا (IPCC)، ناسا و همچنان کنوانسیون تغییرات اقلیمی (UNHCC) کشورها را از نگاه تأثیرپذیری رده‌بندی کرده است و متأسفانه افغانستان چهارمین کشور آسیب‌دیده از دید تغییرات اقلیمی است.»
این کارشناس با اشاره به بارندگی‌های سیل‌آسای چند روز گذشته و برف در بعضی نقاط کشور، می‌گوید که تغییرات درجه‌ی حرارت در افغانستان میزان بارندگی و فصل باران را تغییر داده است.
امیر می‌گوید که به‌دلیل خشک‌سالی، فقر در ولایت او افزایش یافته و سبب شده است که اکثریت افراد توانمند و جوان این ولایت را ترک کنند. امیر افزود: «در منطقه کشت و زراعت نیست، کار نیست. بچه‌های جوان و کارآمد نمانده، همه مهاجر شده‌اند. آنان اگر چیزی بفرستند مردم نان دارند و اگر نفرستند چیزی هم ندارند.»
طبق آمار دفتر هماهنگی کمک‌های بشردوستانه‌ی سازمان ملل (اوچا)، حدود شش میلیون نفر در افغانستان با سطوح اضطراری ناامنی غذایی روبه‌رو هستند و یک قدم با قحطی فاصله دارند.
اوچا در توییتی نوشته است که نیازهای بشردوستانه در افغانستان به‌طور تصاعدی از ۶.۳ میلیون نفر در سال ۲۰۱۹ به ۲۸.۳ میلیون نفر در سال ۲۰۲۳ رسیده و شدت آن نیز افزایش یافته است.
پیش از این، سازمان حفاظت از کودکان گفته بود که ۲۴.۴ میلیون نفر در افغانستان به کمک بشردوستانه نیاز دارند. این سازمان به نقل از دفتر توسعه سازمان ملل نوشته است که ۹۷ درصد شهروندان در معرض خطر سقوط به زیر خط فقر هستند.
افغانستان دومین کشور مهاجرخیز دنیا است و روند مهاجرت از این کشور در پی فروپاشی حکومت بدست طالبان به‌گونه‌ی بی‌سابقه افزایش یافته است.
چرا افغانستان با خشک‌سالی مواجه شد؟
کاظم همایون می‌گوید که موقعیت جغرافیایی افغانستان از سطح بحر بلند است و اقلیم خشک و نیمه‌خشک دارد. از همین رو در معرض آسیب‌های تغییرات اقلیمی شدید قرار گرفته است. آقای همایون افزود: «تغییرات اقلیمی و خشک‌سالی دو پدیده‌ی متفاوت است. این پدیده‌ها ممکن با هم ارتباط نداشته باشند، ممکن ارتباط داشته باشند. در افغانستان اکنون این دو ترکیب شده یا با هم اتفاق افتاده است که بسیار خطرناک و کشنده است.»
این کارشناس مسائل اقلیمی توضیح می‌دهد که تغییرات اقلیمی از اثر گرم‌شدن زمین اتفاق می‌افتد و سبب تغییر فصل بارندگی و شکل آن می‌شود. «به‌دلیل گرم‌شدن زمین بارندگی به شکل برف نه، بلکه به شکل باران می‌شود و در فصل معین صورت نمی‌گیرد.»
به‌گفته‌ی این کارشناس، تغییر شکل بارندگی منابع آبی افغانستان (یخچال‌ها) را از بین می‌برد و تغییر فصل بارندگی باعث سیلاب و تخریب مزارع یا سبب گندیده‌شدن محصولات زراعتی می‌شود.
احمدسمیر دهپور می‌گوید که در حال حاضر تغییرات اقلیمی وقوع باران‌های ناگهانی را افزایش داده و سبب جاری‌شدن سیلاب و تخریب زمین می‌شود. به‌گفته‌ی او، برعکس بارش‌های طولانی‌مدت که عاملی برای تغذیه آب‌های زیرزمینی است، کاهش یافته است و علاوه بر این، پوشش یخچالی در حال کاهش است. دهپور افزود: «مطالعه‌ی اخیر درباره‌ی پوشش یخچال‌ها حاکی از کاهش ۱۵ درصدی آن تنها در حوضه دریایی کابل است.»
این در حالی است که بارندگی‌های روزهای اخیر در شمار زیادی از ولایت‌ها در افغانستان سبب سرازیرشدن سیلاب‌های مدهش در سمت شمال شده است. دفتر سازمان ملل برای هماهنگی کمک‌های بشردوستانه (اوچا) می‌گوید که با آغاز فصل بهار، باران‌های شدید و جاری‌شدن سیلاب بیش از ۷۰۰ خانواده را در افغانستان متأثر کرده است. افزون به این، سیلاب‌ها خسارات هنگفت مالی نیز برجای گذشته است.
منابع از اتحادیه شرکت‌های آبرسانی نیز می‌گویند که در کنار تغییرات اقلیمی، تخریب پوشش گیاهی محیط زیست و شهرنشینی از عوامل مهم برای تشدید بحران خشک‌سالی در افغانستان است. نجیب‌الله محمدی از اتحادیه شرکت‌های آبرسانی با اشاره به تخریب پوشش گیاهی کوه‌ها و پخته‌شدن شهرها می‌گوید: «کوه‌های افغانستان پوشش گیاهی را از دست داده است و باران‌ها نه تنها جذب نمی‌شود، بلکه به شکل سیلاب زمین را تخریب می‌کند. به همین ترتیب شهرها به شکل سریع ساخته و کانکریت‌ریزی شده است که این عوامل جذب آب باران و برف را ناممکن می‌کند. افزون به این، بهره‌برداری آب‌های زیرزمینی به شکل تجارتی آن با تولید آب معدنی و نوشابه‌ها و ارسال آن به مناطق دیگر روی منابع آبی زیرزمینی اثر کرده است.»
براساس اطلاعات ارائه‌شده از سوی اداره‌ی محیط زیست، در طی سال روان شمال و شرق کشور شاهد افزایش بارندگی و برعکس کوهستانات مرکزی، مناطق واقع در جنوب‌شرق و جنوب‌غرب شاهد کاهش بارندگی شده و با خشک‌سالی درگیر است.
راه حل
اداره‌ی محیط زیست می‌گوید که برای کندکردن روند خشک‌سالی باید از فاضلاب‌های شهری استفاده شود و مكان‌های احداث سدهای آب در مسير رودخانه‌ها مشخص و کار آن روی‌دست گرفته شود. از منابع آب غیرمتعارف بهره گرفته و از فن‌آوری باروری ابرها استفاده شود. در بخش زراعت سیستم آبیاری قطره‌ای فعال شود.
اتحادیه شرکت‌های آبرسانی نیز می‌گوید که باید دولت مردم را وادار کند که در خانه‌های‌شان چاه‌های جذبی برای مدیریت آب باران و برف حفر کنند. در کوه‌ها نیز خندق‌ها برای بهره‌برداری آب باران‌ها حفر شود. آب دریای پنجشیر به کابل منتقل شود و در مسیر سایر دریاها نیز بندهای آب‌گردان ساخته شود.
احمدسمیر دهپور می‌گوید: «برای مدیریت معضل خشک‌سالی و تغییرات اقلیمی شیوه‌های متعددی باید به کار گرفته شود.»
از دید این متخصص آب، تغدیه‌ی مصنوعی آب‌های زیرزمینی با درنظرداشت شرایط جیولوژیکی زمین در ساحات مختلف، جمع‌آوری آب باران و برف کم‌هزینه و قابل تطبیق است.
کاظم همایون، کارشناس مسائل اقلیمی می‌گوید که قوانین در افغانستان باید در راستای حفظ محیط زیست تصحیح شود. آقای همایون گفت: «در کوتاه‌مدت ما باید الگو‌های مصرفی مان را بازنگری کنیم. از آب و منابع طبیعی حفاظت کنیم. در درازمدت مسائل محیط زیستی باید شامل برنامه‌های مختلف و سیاست‌گذاری‌ها شود. از جمله شامل برنامه‌های سیاسی، حقوقی، فرهنگی و دینی شود. به‌گونه‌ی نمونه، قوانین باید سبز شود و همه اداره‌ها و نهاد‌ها در جهت حفظ منابع طبیعی و محیط زیست همگام عمل کنند. در نصاب تعلیم و تحصیلی روی فرهنگ‌سازی و پیداکردن راهکارهای جدید تمرکز شود.»
این کارشناس تأکید می‌کند که مردم و وزارت زراعت و آبیاری و مالداری باید در جهت کشت و ترویج گیاه‌هانی تلاش کنند که آب کم‌تر نیاز داشته باشد و با شرایط سخت اقلیمی سازگاری پیدا کند.
وزارت زراعت و آبیاری تحت کنترل طالبان از دادن معلومات در این زمینه خوداری کرده است.