استوپه‌ی بزرگ بودا در چاریکار تنها، بی‌یاور و در معرض دست‌درازی‌های ویرانگر قرار دارد. برخی از باشندگان روستای «توپدره»ی شهر چاریکار، مرکز پروان به روزنامه اطلاعات روز می‌گویند که از حدود دو ماه به این‌سو گروه‌هایی از افراد تحت نام باستان‌شناس به این روستا آمده و در بخش‌هایی از نواحی استوپه حفاری می‌کنند.
بیژن، باشنده‌ی روستای توپدره‌ی چاریکار به روزنامه اطلاعات روز گفت: «در چند روز اول ما نمی‌فهمیدیم که این افراد که هستند و از طرف چه کسانی آمده‌اند. از خودشان که پرسیدیم گفتند که از سوی امارت اسلامی مؤظف به این کار شده‌اند. پس از چند روز ما متوجه شدیم که آنان خیلی با احتیاط کار می‌کنند و بسیار متوجه اطراف خود می‌باشند. ما شک کردیم. جمعی از موسفیدان به قوماندانی امنیه رفتیم و این موضوع را با آنان در جریان گذاشتیم. آنان گفتند که از این موضوع آگاهی ندارند و پی‌گیری می‌کنند. دوباره که از ایشان احوال گرفتیم، گفتند که این افراد از سوی وزارت اطلاعات و فرهنگ به این‌جا اعزام شده‌اند و ما بی‌خبر مانده بودیم.»
احمد (مستعار) که در جمع بزرگان مردمی این روستا به فرماندهی امنیه‌ی طالبان برای ولایت پروان رفته بود به روزنامه اطلاعات روز می‌گوید: «وقتی به قوماندانی امنیه رفتیم مسئولان قوماندانی اصلا از آمدن این نفرها خبر نداشتند. مگر امکان دارد که یک تیم از کابل به پروان اعزام شود و قوماندانی امنیه خبر نداشته باشد؟ یک هفته پس از مراجعه‌ی ما به قوماندانی امنیه این تیم کارش را متوقف کرد.»
باشندگان این روستا که از کاوشگری مخفیانه‌ی افراد ناشناس در این ساحه شاکی هستند، می‌گویند که اگر طالبان به حفظ و نگهداری این منطقه به‌عنوان یک ساحه‌ی باستانی توجه نکنند، احتمال حفاری‌های غیرقانونی و سرقت اثرهای باستانی این ساحه خیلی بلند است.
استوپه چیست؟
واژه‌ی استوپه در زبان سانسکریت به معنای «پُشته» است. استوپه نوعی معماری تپه‌مانند و مخروطی‌شکل با قاعده‌ی مدور یا چهارضلعی است که برای پوشش آثار به‌جامانده از بدن بودا و به‌خصوص خاکستر جسد او اعمار می‌شده است. بودائیان آثار به‌جامانده از بودا و خاکستر او را در این سازه‌ها نگهداری می‌کردند تا به منظور نیایش به اطراف آن طواف کنند.
استوپه تنها بخشی از معابد بزرگ بودائیان به شمار می‌رفت. در نزدیک استوپه‌ها، صومعه‌های بزرگ برای حضور مردم اعمار می‌شدند و در «طاق بلندی» که در استوپه‌ها ساخته شده بود، آثار به‌جامانده از بودا به نمایش در می‌آمد و عبادت می‌شد.
عبدالواحد هاشمی، رییس پیشین اطلاعات و فرهنگ ولایت پروان در این باره می‌گوید: «مردم در استوپه‌های بزرگ یکی از یادگارهای بودا مانند ناخن، مو، پارچه‌های لباس یا هر چیزی که مربوط به او می‌شد را جابه‌جا و بعد آن را عبادت و تکریم می‌کردند. استوپه‌ها برای یادآوری بودا ساخته می‌شدند و جزء مقدسات مردمان بودایی بود. در اوایل تنها استوپه‌های بزرگ ساخته شده بودند؛ اما پسان‌ها استوپه‌های کوچک نیز به نماد تقدس ساخته شدند که مردمان بودایی برای انجام نذرهای خود به این مکان‌ها می‌رفتند.»
افغانستانِ امروزی برای حدود هزار سال زیستگاه بودائیان بوده و از همین‌جا در بسیاری از کشورها، به‌شمول چین، کوریا، سریلانکا و حتا کشورهای آسیای میانه بودیسم پخش شده است.
صدها استوپه در بخش‌های مختلف افغانستان امروزی مانند شیوه‌کی، بخش‌هایی از ولایت ننگرهار و قندهار وجود دارند و شاید بسیاری استوپه‌ها تا هنوز کشف نشده‌اند. استوپه‌ها از جمله آثار مهم و ارزشمند تاریخی کشور به شمار می‌روند که هم از نگاه فرهنگی-تاریخی و هم از نگاه گردشگری مذهبی برای افغانستان حایز اهمیت اند.
استوپه‌ی بزرگ پروان
استوپه‌ی بزرگ پروان که به‌نام استوپه‌ی توپدره مشهور است، بزرگ‌ترین معبد بودایی در نواحی بگرام قدیم بود. مکانی که در نیمه‌ی نخست قرن دوم میلادی (میان سال‌های ۱۲۷ تا ۱۵۰) از سوی کانیشکای بزرگ، از شهنشاهان نامدار سلسله‌ی امپراتوری کوشانی بنیان‌گذاری شد. استوپه که به شکل گنبد بزرگ و با شکوه مجسم شده، محل عبادت و مکان مقدس برای مردمان بودایی در آن زمان بود. این معبد بزرگ در نواحی بگرام قدیم که مرکز امپراتوری کوشانیان بود ساخته شده است. برخی از تاریخ‌دانان باور دارند که کانیشکای بزرگ برای انجام مناسک مذهبی خود به این استوپه می‌رفته است.
این آبده‌ی تاریخی در روستای «توپدره-خواجه سیاران» در حومه‌ی جنوب‌غربی شهر چاریکار، مرکز ولایت پروان امروزی واقع شده است. استوپه‌ی توپدره به بلندای ۲۰ متر و محیط ۷۰ متر به‌عنوان بزرگ‌ترین استوپه در سطح افغانستان و کشورهای منطقه شناخته می‌شود. گفتنی است روستایی که این استوپه در آن واقع شده، در اوایل «استوپه‌دره» نام داشت که با گذشت زمان به «توپدره» تغییر کرده است.
بر اساس بررسی‌های باستان‌شناسان، در این روستا استوپه‌های هشت صومعه و ۵۰۰ استوپه‌ی گنبدی‌شکل وجود داشته است.
استوپه‌دره‌ی قدیم یا توپدره‌ی کنونی از روستاهای تاریخی ولایت پروان است که بر بنیاد گزارش شبکه تحلیل‌گران افغانستان و به نقل از مرکز باستان‌شناسی فرانسه، در جریان یک‌سده‌ی اخیر هزاران مجسمه از این روستا بدست آمده بود که در موزیم‌های «سر باز» نگهداری می‌شدند؛ اما در جریان جنگ‌ها غارت و نابود شدند.
بزرگ‌ترین استوپه هم که به‌نام استوپه‌ی توپدره مشهور است، در جریان جنگ‌ها به‌شدت آسیب دیده بود و در معرض نابودی کامل قرار داشت؛ اما در سال ۱۳۹۵ خورشیدی کار بازسازی و مرمت این میراث تاریخی به همکاری دولت پیشین افغانستان آغاز شد و پس از چهار سال، در سال ۱۳۹۹ خورشیدی تکمیل گردید.
خبرگزاری دولتی باختر که اکنون تحت کنترل طالبان است و برخی منابع دیگر هزینه‌ی بازسازی استوپه‌ی توپدره را حدود ۸۰۰ هزار دالر امریکایی اعلام کردند؛ اما رییس اطلاعات و فرهنگ پیشین ولایت پروان می‌گوید که هزینه‌ی بازسازی این مکان تاریخی حدود ۴۰۰ هزار دالر امریکایی بود.
عبدالواحد هاشمی در این باره گفت: «هزینه‌ی بازسازی استوپه‌ی توپدره در حدود ۴۰۰ هزار دالر امریکایی بود. گرچند خبرگزاری باختر و بعضی منابع دیگر هزینه‌ی بازسازی آن را ۸۰۰ هزار دالر ذکر کرده‌اند؛ اما به‌باور من این رقم غیرواقعی است، چون من در آن زمان مسئولیت ریاست اطلاعات و فرهنگ را داشتم و از تمام جریانات آگاه هستم.»
کار بازسازی و مرمت‌کاری استوپه‌ی توپدره سرانجام در سال ۱۳۹۹ به پایان رسید و تا حد زیادی به شکوه گذشته برگشت. این در حالی بود که باستان‌شناسان از احتمال وجود یک معبد بزرگ در نواحی این استوپه گزارش دادند و به همین دلیل ساحه‌ی توپدره و نواحی استوپه چهار بار مورد حفاری قرار گرفت. باستان‌شناسان وزارت اطلاعات و فرهنگ دولت پیشین در همکاری با برخی مؤسسات فرهنگی، این حفاری‌ها را انجام می‌دادند. گرچند در این چهار دور حفاری باستان‌شناسان موفق به کشف معبد و دیگر اثرهای باستانی این ساحه نشدند؛ اما در دور چهارم این حفاری که پس از روی‌کارآمدن طالبان متوقف شد، باستان‌شناسان احتمال می‌دانند که موفق به کشف معبد و دیگر اثرهای متعلق به آن خواهند شد. برخی مجسمه‌ها و آثار دیگر تاریخی که در چهار دور حفاری از نواحی استوپه‌ی توپدره بدست آمده بودند، به موزیم ملی افغانستان منتقل شدند.
پس از روی‌کارآمدن طالبان در افغانستان، حفاری‌های قانونی‌ای که از سوی دولت در این منطقه انجام می‌شد، متوقف شدند. دو سرباز که برای محافظت از استوپه‌ی توپدره گماشته شده بودند نیز برای چندین ماه پس از روی‌کارآمدن طالبان به وظیفه نرفتند و این فرصت را فراهم ساختند تا افراد و گروه‌هایی که اطلاعات روز قادر به تشخیص هویت آنان نشد، حفاری‌های غیرقانونی را در این منطقه آغاز کنند.
شماری از فرهنگیان پروان می‌گویند که حفاری‌های غیرقانونی از گذشته‌ها تا هنوز در مناطق باستانی این ولایت، به‌ویژه در ساحه‌ی استوپه جریان داشت/دارد که این کار می‌تواند صدمه‌ی بزرگی به هویت و تاریخ پروان و در مجموع افغانستان وارد کند.
شفیع مشفق، رییس بورد نهادهای جامعه‌ی مدنی ولایت پروان در این مورد گفت: «بدون شک که حفاری‌های غیرقانونی از گذشته‌ها به این‌سو در منطقه‌ی توپدره انجام می‌شد که این صدمه‌ی کلانی به پیکر فرهنگ و هویت ملت ما است. ما از حاکمیت فعلی، به‌ویژه سازمان حفاظت از میراث‌های فرهنگی ملل متحد یا یونسکو درخواست می‌کنیم که به حفظ و نگهداری ساحه‌ی توپدره و آثار مربوط به آن توجه جدی کند.»
سهراب (مستعار)، از فعالان اجتماعی پروان به روزنامه اطلاعات روز می‌گوید که طالبان اراده‌ای برای حفظ میراث‌های فرهنگی این ولایت، به‌ویژه استوپه‌ی توپدره ندارند و این کار خلاف خواست مردم است. «طالب نه هویت ما را به رسمیت می‌شناسد و نه به آن ارج قایل است. طالبان در گذشته بودای بامیان را تخریب کردند و امروز اگر دست به تخریب اثرهای باستانی نمی‌زنند به این معنا است که دنیا متوجه اعمال آنان است و برای جلب رضایت دنیا طوری نشان می‌دهند که گویا به فرهنگ توجه دارند و از میراث‌های فرهنگی پاسداری می‌کنند. طالبان که خود را بُت‌شکنان افغانستان می‌پندارند، اگر دست به تخریب اثرهای باستانی، به‌ویژه از دوره‌ی بودائیان نمی‌زنند به این معنا نیست که به حفاظت از این میراث‌ها می‌کوشند. برای طالبان فرقی نمی‌کند که استوپه‌ای در پروان وجود داشته باشد یا نه.»
باستان‌شناسان می‌گویند که حفاری‌های غیرقانونی و سرقت آثار باستانی برای میراث‌های تاریخی-فرهنگی حتا بیشتر از جنگ‌ها زیانبار و خطرناک است.
حکمت‌الله شمیم، سخن‌گوی والی طالبان برای ولایت پروان به پرسش خبرنگار روزنامه اطلاعات روز در مورد حفاری‌های غیرقانونی در ساحه‌ی توپدره‌ی این ولایت پاسخ نداد.