دو سال پیش از امروز شریفه (نام مستعار) در یکی از ادارات دولتی در شمال افغانستان کار می‌کرد و روزانه منظم به دفترش حاضر می‌شد. او یکی از هزاران زن تحصیل‌کرده‌ای است که طی دودهه‌ی گذشته فرصت تحصیل و کار یافته بود؛ اما دو سال پیش و با فروپاشی نظام سیاسی در کشور، سرنوشت او و هزاران زن دیگر تغییر کرد.
حالا دیگر مانند گذشته شریفه روزانه به دفتر کارش نمی‌رود بلکه برای یافتن لقمه‌‌نان و تهیه‌ی مخارج خانواده‌اش، در خیابان‌های شهر مزار شریف به امید فروش اجناس دست‌داشته‌اش است؛ کاری که تا دو سال پیش حتا تصورش را هم نداشت.
هنگامی که به نزدیکش می‌روم، از میان ده‌ها زن فروشنده در مرکز شهر مزار شریف، او را می‌توان از رفتار و گفتارش تشخیص داد که از فروشندگان دیگر متفاوت است. هم نگران است و هم پر از تشویش و اضطراب. در حال منظم‌کردن لباس‌هایی است که برای فروش به نمایش گذاشته است.
شریفه نخست برای گفت‌وگو تردید دارد. سپس به شرط ناشناس‌ماندن، حاضر به گفت‌وگو می‌شود. او که به نظر می‌رسد در دهه‌ی سوم زندگی‌اش قرار داشته باشد، می‌گوید مسئولیت تأمین مخارج فامیلی را به برعهده دارد که در آن یکی از اعضای خانواده بیمار است.
او می‌گوید هفت سال کارمند دولت بوده است اما حالا برای تأمین مخارج زندگی دست‌فروشی می‌کند؛ تنها راهی برای زنده نگهداشتن اعضای خانواده. مرور گذشته و نگاه به وضعیت کنونی، چشمانش را پر اشک می‌سازد. «فکر می‌کنم برای گدایی این‌جا نشسته‌ام. اصلا قابل درک نیست که یک زن باسواد و با تجربه بیاید کنار جاده توهین و تحقیر مردم را بشنود و ساعت‌ها انتظار مشتری را داشته باشد.»
در زیر آفتاب سوزان شهر مزار شریف، او از طلوع تا غروب آفتاب کار می‌کند. درآمد ساعت‌ها ماندن زیر آفتاب سوزان و تلاش برای جلب مشتری، بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ افغانی در روز است. «با این عاید نمی‌شود که مصارف زندگی را تأمین کرد.»
طالبان پس از به قدرت‌رسیدن برای زنان محدودیت‌های زیادی را وضع کرده‌اند. یکی از این محدودیت‌ها منع زنان از کار در دفترها است. هزاران زن که کارمند دولت پیشین بودند یا در نهادهای خصوصی کار می‌کردند، کار خود را از دست داده و خانه‌نشین شده‌اند. بسیاری از این زنان تنها نان‌آوران خانواده‌های‌شان بودند.
شریفه می‌گوید برداشتن محدودیت‌های اعمال‌شده از سوی طالبان برای کار زنان می‌تواند زندگی هزاران فامیل را تغییر دهد. «یگان جای برای ما زنان کار فراهم شود که هر ماه شش یا هفت هزار افغانی امتیاز بدهد. ما راضی هستیم.»
در گذشته شمار زنانی که در شهر مزار شریف دست‌فروشی می‌کردند، اندک بود. این روزها اما در قسمت‌های مختلف شهر زنان دست‌فروش به چشم می‌خورند. بسیاری هم به‌دلیل محدودیت‌های شدید طالبان و هم به‌دلیل فرهنگ و سنت‌های محلی، با پوشیدن لباس‌های بلند و برقع، برای یافتن لقمه‌نانی در تقلا هستند.
یکی دیگر از زنانی که در شهر مزار شریف دست‌فروشی می‌کند را در نزدیکی شفاخانه حوزوی ابوعلی سینای بلخی ملاقات می‌کنم. او از دشواری زندگی و ناچاری‌هایش می‌گوید، این‌که: «از شوق هیچ‌کس حاضر نیست در سرک کار کند. مجبور هستیم که کار کنیم تا بتوانیم پول چند قرص نان را پیدا کنیم.»
افزایش زنان دست‌فروش در بلخ
شهر مزار شریف، مرکز ولایت بلخ این روزها مانند سایر ولایت‌های افغانستان مردم‌اش با فقر و گرسنگی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. این تغییر بیشتر در مناطق مختلف شهر با حضور زنان دست‌فروش قابل دید است؛ زنانی که یکی سرگرم فروش لباس‌های دست دوم، یکی مشغول فروش آب و دیگری هم با فروش قلم، و پالش بوت می‌کوشند مخارج زند‌گی‌شان را تأمین کنند.
گل‌اندام (مستعار)، زن میان‌سالی است که چندین سال می‌شود در جاده‌های مزار شریف دست‌فروشی می‌کند. او می‌گوید در شش ماه اخیر رقم زنان دست‌فروش بیشتر از گذشته شده است. هرچند آمار مشخصی از زنان دست‌فروش در دست نیست، اما این زن میان‌سال می‌گوید در سال‌های گذشته تنها در محلی که او کار می‌کند، حدود ۲۰ زن دست‌فروشی می‌کردند؛ اما حالا شمار شان بالای ۱۰۰ نفر رسیده است.
مسئولان محلی طالبان در ولایت بلخ هرچند آمار مشخص از زنانی که در شهر مزار شریف کار می‌کنند در دست ندارند اما ریاست کار و امور اجتماعی این ولایت تخمین می‌زند که دست‌کم دو هزار زن در سطح این شهر از طریق دست‌فروشی و گدایی امرار معاش می‌کنند.
ما با شماری از فعالان حقوق زن و زنانی که در شهر مزار شریف دست‌فروشی می‌کنند، صحبت کردیم. این زنان می‌گویند تنها راه کاهش زنان دست‌فروش روی جاده، اجازه‌یافتن زنان به کار در نهادهای داخلی و خارجی، ادامه‌ی تحصیل، حضور و سهم‌گیری زنان در ساختارهای حکومتی و ایجاد فرصت‌های کاری برای آنان است.
هرچند در دو سال گذشته مقام‌های طالبان اظهارات ضدونقیض در مورد کار زنان داشته‌اند اما محدودیت منع کار زنان همچنان پابرجا است. با این وجود، نصیراحمد ابوخالد، رییس ریاست کار و امور اجتماعی ولایت بلخ می‌گوید که حکومت محلی طالبان در هماهنگی با نهادهای مختلف که در راستایی حرفه‌آموزی زنان و دختران فعالیت دارند، تلاش دارد برای زنان دست‌فروش زمینه‌های کاری را فراهم سازد.
رییس کار و امور اجتماعی طالبان در بلخ می‌افزاید: «برای زنان دست‌فروش روی سرک تلاش داریم کورس‌های فنی و حرفه‌ای فراهم کنیم. وزارت کار و امور اجتماعی و امارت اسلامی به زنان بی‌بضاعت توجه جدی دارد.»